Του Γιάννη Μπρούζου
Ο χρόνος που μετράει σε λίγο δε θα είναι εδώ, θα τον φάω ή θα με φάει, αυτά είχα να σου πω Lucio Dalla (μεταφορά στα ελληνικά Δ. Σαββόπουλος)
People like us, who believe in physics, know that the distinction between past, present and future is only a stubbornly persistent illusion Albert Einstein
Τίποτα δεν είναι πιο πραγματικό για τους καθημερινούς ανθρώπους από τον χρόνο που περνάει. Τα χρόνια που φεύγουν, τις στιγμές του παρελθόντος, όλα αυτά που ζήσαμε, ο εαυτός μας και οι γύρω μας που γερνάνε, το παρόν μας, τα χρόνια που έρχονται, το μέλλον, οι φόβοι μας, τα όμορφα που ελπίζουμε να ζήσουμε.
Τίποτα δεν είναι πιο μεγάλη ψευδαίσθηση για τους φυσικούς και τους μαθηματικούς από τον χρόνο και τίποτα δεν είναι πιο επιθυμητό από μια θεωρία για τον κόσμο χωρίς χρόνο, όπου οι νόμοι είναι αιώνιοι και η γεωμετρία φροντίζει για όλες τις εμφανιζόμενες δομές και όλες τις φαινομενικές αλλαγές.
Το βιβλίο του κορυφαίου φυσικού Lee Smolin “Χρονος: η αναγέννηση” (original: Time Reborn 2013, Ελλάδα εκδόσεις Τραυλός 2016) είναι ένα επαναστατικό μανιφέστο, μια ρήξη με την κυρίαρχη κατεύθυνση στη φυσική και την κοσμολογία εδώ και αιώνες. O Lee Smolin αριστοτέχνης της εκλαϊκευτικής επιστημονικής λογοτεχνίας μετά από τα εξαιρετικά Life of the Cosmos (1997), Three Roads to Quantum Gravity (2001) και The Trouble with Physics (2006) έρχεται να δηλώσει ρητά και με θάρρος:
“Τίποτα από όσα γνωρίζουμε και αισθανόμαστε δεν φτάνει πιο κοντά στην καρδιά της φύσης από την πραγματικότητα του χρόνου.”
Το βιβλίο είναι γραμμένο 25 χρόνια μετά το θρυλικό “Χρονικό του Χρόνου” του Stephen Hawking ένα από τα πιο διάσημα βιβλία όλων των εποχών. Πολλοί άνθρωποι στον κόσμο οφείλουμε στον Hawking την αγάπη μας για τις φυσικές επιστήμες. Μπορούμε να πούμε όμως ότι καθώς τίποτα ιδιαίτερα ριζοσπαστικό δεν φαίνεται να έχει συμβεί από τότε, αυτό που έχουμε πλέον περισσότερο ανάγκη είναι την επαναστατική διάθεση του Lee Smolin και τις εξωφρενικές ίσως σε πρώτο άκουσμα αλλά ιδιαίτερα ελκτικές προτάσεις του καθώς και της ομάδας γύρω από το Perimeter Institut για την επανεισαγωγή του χρόνου στις φυσικές θεωρίες.
Ακολουθώντας τον Hawking και το “Χρονικό” του ο Smolin επιλέγει να ξεκινήσει από την αρχή από τον Gallilleo, τον Newton, φτάνοντας στον Leibniz, τον Boltzmann, τον Einstein και τους κβαντικούς φυσικούς του 20ου αιώνα και τους σύγχρονους κοσμολόγους. Αντίθετα όμως την θετική και πανέμορφη ανασκόπηση του Hawking, ο Smolin χρησιμοποιεί μια εξαιρετική τεχνική που προσωπικά είχα πρωτοσυναντήσει στο πολυσήμαντο βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη “Θεωρία Παιγνίων”. Η αναδρομή του Smolin στις βάσεις των φυσικών επιστημών (όπως και του Βαρουφάκη στις αρχές της θεωρίας παιγνίων) έχει κριτικό χαρακτήρα. Μας εξηγεί πως και γιατί οι φυσικοί και οι μαθηματικοί προσπάθησαν να εξοβελίσουν τον χρόνο από τους νόμους τους που τους ήθελαν άχρονους, παντοτινούς και “ιερούς”.
Πράγματι οι νόμοι της φυσικής -αυτοί που μαθαίνουμε στο σχολείο αλλά και μετά- δεν διαχωρίζουν το παρελθόν από το μέλλον, σε όποια κατεύθυνση του χρόνου και να κινηθείς είναι το ίδιο. Υπό μία έννοια οι φυσικοί έχουν μια διαφορετική αντίληψη του χρόνου σαν τους εξωγήινους της πρόσφατης ταινίας του Denis Villeneuve Arrival όπου παρελθόν μέλλον και παρόν χάνουν την καθημερινή τους σημασία. Εξαιρετικά επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα βασίζονται σε αυτές τις θεωρίες που προκύπτουν όλες όταν κάνουμε “φυσική σε κουτί” δηλαδή σε ένα φυσικό σύστημα απομονωμένο και πειραματικά ελέγξιμο. Ο Smolin διαρκώς τονίζει ότι αυτές οι επιτυχίες έχουν να κάνουν ακριβώς με το γεγονός ότι πολλές φυσικές διαδικασίες συμβαίνουν σε πολύ καλή προσέγγιση μέσα σε “κουτί”.
Τι γίνεται όμως όταν το φυσικό σύστημα είναι το ίδιο το Σύμπαν; Τι γίνεται όταν δεν μπορούμε εμείς ως παρατηρητές του να βγούμε απέξω και να το κλείσουμε σε ένα κουτί, αλλά αποτελούμε μέρος του; Τότε όπως υποστηρίζει o Smolin σε όλο το δεύτερο μέρος του “Χρόνος” η λογική του κουτιού και των άχρονων ιερών νόμων καταρρέει παρόλο που πολλοί σύγχρονοι κοσμολόγοι δεν θέλουν να το παραδεχτούν και καταλήγουν σε διάφορες παραδοξότητες. Ο Smolin όμως δεν ασκεί απλώς κριτική σε υπάρχουσες θεωρίες μη πειραματικά ελέγξιμες όπως πχ τα παράλληλα σύμπαντα ή παράλληλοι κόσμοι, αλλά δίνει και μια πληθώρα νέων εργαλείων που όλα έχουν το κοινό στοιχείο ότι παίρνουν τον χρόνο σοβαρά σαν πραγματική μεταβλητή.
Θα αναφέρω από τις πολλές προτάσεις που περιέχει ο “Χρόνος” που με συγκλόνισε: την εξελικτική θεωρία για τους νόμους και την ιστορία του σύμπαντος. Ο Smolin εξαίρει την ριζοσπαστική δαρβινική θεωρία της εξέλιξης ως το επιστημονικό παράδειγμα στο οποίο θα πρέπει να ενσκήψει και η φυσική κατεβαίνοντας λίγο από τον θρόνο της βασίλισσας των επιστημών -και δεν θα μπορούσα να συμφωνώ περισσότερο. Παρατηρεί λοιπόν ότι η θεωρία της εξέλιξης -εκτός από το ότι ο χρόνος είναι η πιο πραγματική μεταβλητή της- είναι μια θεωρία που χωράει την ίδια την αλλαγή και προσαρμογή των νόμων της εντός της.
Σε αντιστοιχία λοιπόν ο Smolin προτείνει μια εξελικτική θεωρία για το Σύμπαν μας. Θεωρεί πως οι τιμές που παίρνουν βασικές σταθερές της φύσης αλλά και οι ίδιοι οι μαθηματικοί νόμοι που φαίνεται να αληθεύουν στο δικό μας Σύμπαν είναι αποτέλεσμα εξελικτικών διαδικασιών και πως μέσα από το δικό μας σύμπαν μπορεί να γεννηθούν άλλα σύμπαντα με διαφορετικά εξελιγμένους νόμους και το δικό μας σύμπαν επίσης προέρχεται από παλιά Σύμπαντα η ύπαρξη των οποίων αποτυπώνεται πχ στον πληθυσμό από μαύρες τρύπες και άλλα πειραματικά ελέγξιμα δεδομένα. Παράλληλα αντιπαρατίθεται και στην απαισιόδοξη θεωρία του θερμικού θανάτου του Σύμπαντος καταδικασμένου να φτάσει αργά ή γρήγορα στην θερμοδυναμική ισορροπία.
Δεν ξέρω αν στο μέλλον θα διαψευσθούν οι συγκεκριμένες προτάσεις που κάνει ο Smolin στο βιβλίο του. Συντάσσομαι όμως με την βασική του άποψη ότι οι όποιες φυσικές και κοσμολογικές θεωρίες στο μέλλον θα πρέπει να παίρνουν τον Χρόνο “πραγματικά” σοβαρά υπόψιν. Γιατί πέρα από την θεολογικών διαστάσεων γεωμετρικοποίηση και μαθηματικοποίηση των πάντων στην οποία έφτασε η επιστήμη, γιατί πέρα από τους εξωγήινους του Arrival, υπάρχει το πραγματικό βίωμα των καθημερινών ανθρώπων, όλων εμάς που ετοιμαζόμαστε να γιορτάσουμε την είσοδο της νέας χρονιάς με τους φόβους και τις προσδοκίες μας, με τα “κάτι θα γίνει θα δεις”, με τις προσπάθειες και τους αγώνες μας, με τις αναμνήσεις μας και την ιστορική μας μνήμη, με τους αγαπημένους μας, με τον “Χρόνο” που είναι ότι πιο πολύτιμο και πραγματικό έχουμε στην ζωή μας. “Για τον απλό λόγο…” όπως έγραφε και ο κορυφαίος Jose Saramango στο “Κατα Ιησούν Ευαγγέλιο” “…ότι αυτά είναι πράγματα της γης, που στη γη θα μείνουν, κι από αυτά φτιάχνεται η μοναδική δυνατή ιστορία.”