Από την Ελεάννα Μπάρδη
Καλώς ή κακώς, οι θεωρίες του Sigmund Freud άσκησαν τεράστια επιρροή στον 20ό αιώνα, τόσο βαθιά ριζωμένες στο δυτικό πολιτισμό, ώστε όροι όπως το «εγώ» του Freud, η “ταυτότητα” και το “ασυνείδητο” να έχουν γίνει κοινοί στην καθημερινή μας γλώσσα. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα απ’ την αρχή της εφαρμογής της, η ψυχανάλυση έκανε τεράστιο άλμα από την κλινική πρακτική, στις κοινωνίες σε ευρεία κλίμακα.
Στη σειρά ντοκιμαντέρ του 2002, «The century of Self», o Adam Curtis διερευνά την εφαρμογή της πρακτικής του Freud στη σφαίρα της διαφήμισης, του μάρκετινγκ και της πολιτικής. «Αυτή η σειρά,” αφηγείται ο Curtis, “ασχολείται με το πώς αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία έχουν χρησιμοποιήσει τις θεωρίες του Freud για να προσπαθήσουν να ελέγξουν το επικίνδυνο πλήθος σε μιαν εποχή μαζικής δημοκρατίας.”
Χρησιμοποιώντας ένα “στυλ-σήμα κατατεθέν” με βάση την αντίθεση μεταξύ σχολιασμού και εικόνας, μεταξύ ενός συνονθυλεύματος βίας και χάους και του καθησυχαστικού, στιβαρού τόνου της αφήγησής του, ο Curtis καταθέτει την ευρύτατη επιρροή του Freud και των συγγενών του κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα σε Ευρώπη και Αμερική. Σε τέσσερις ωριαίες ενότητες, ο Curtis αφηγείται την επίδραση των θεωριών του Freud για την «ανθρώπινη φύση», [που αποτελείται από] πρωτόγονες σεξουαλικές κι επιθετικές δυνάμεις, βαθιά κρυμμένες στο μυαλό όλων των ανθρώπων. Δυνάμεις, που χωρίς έλεγχο, οδηγούν τα άτομα και τις κοινωνίες στο χάος και την καταστροφή. Στον πυρήνα του, το “The century of Self”, έχει να κάνει με τον αντίκτυπο και την υιοθέτηση των θεωριών του Freud, ως μια ισχυρή μάχη με τη βασική φύση της ανθρωπότητας, την οποία ο Freud επιδέξια συνοψίζει στην έννοια της «ταυτότητας».
Στο πρώτο επεισόδιο της σειράς, με τίτλο “Happiness Machines”, o Curtis έρχεται να υποστηρίξει ότι ο αμερικανικής καταγωγής ανιψιός του Freud, Edward Bernays, «υπήρξε το πρώτο πρόσωπο που πήρε τις ιδέες του Freud σχετικά με τα ανθρώπινα όντα και τις χρησιμοποίησε για να χειραγωγήσει τις μάζες». Σύμφωνα με τον Curtis, ο Bernays εισήγαγε τις θεωρίες του Freud στον κόσμο του μάρκετινγκ, βάση όσων εκφράζονται στην «παράλογη και συναισθηματική σφαίρα της ασυνείδητης επιθυμίας», ώστε να εξαναγκάσει τους καταναλωτές να αγοράζουν προϊόντα.
Ενώ η επιρροή του Bernays εξασθένισε κατά την οικονομική ύφεση του ‘30, ο Curtis υποστηρίζει ότι το καθεστώς της ναζιστικής Γερμανίας προσπάθησε να διοχετεύσει τις ανθρώπινες παρορμήσεις μακριά από τον καταναλωτισμό και προς την ενότητα του νέου κράτους, όπως υποστήριζε ο υπουργός Προπαγάνδας Joseph Goebbels – ο οποίος ισχυριζόταν πως αντλούσε έμπνευση από τα γραπτά του Bernays. Ο δίδυμος μηχανισμός των επιχειρήσεων και της πολιτικής, επιμένει ο Curtis, καθοδηγήθηκαν από τον ίδιο το φόβο και το δέος της πρωτόγονης ανθρώπινης επιθυμίας για ταυτότητα.
Το έργο του Adam Curtis είναι ασυμβίβαστα αμφιλεγόμενo. Η απροκάλυπτα διαλεκτική στάση του, σε αντίθεση με την ψύχραιμη “αμφίδρομη” προοπτική πολλών ντοκιμαντέρ, τον τοποθετεί σε αντίθεση με αριστερά και δεξιά εξίσου. Εκτός από τον πυρήνα της επιχειρηματολογίας του, ο κριτικός Jonathan Rosenbaum αμφισβητεί την πρακτική χρήση του μοντάζ και της κινηματογραφικής τεχνικής από τον Curtis, οι οποίες φοβάται ο Rosenbaum πως είναι σε στιγμές ανάλογες με τις σαγηνευτικές τεχνικές μάρκετινγκ που ο ίδιος ο Curtis καυτηριάζει.
Ο Ben Waters επισημαίνει προσεκτικά : «Αν και ο Adam Curtis περιγράφεται συχνά από τους επικριτές του ως θεωρητικός συνωμοσίας, τα επιχειρήματά του στην πραγματικότητα τείνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση: θα μπορούσε να περιγράψει την ιστορία μέσα από αφήγηση, αλλά ο ίδιος δεν πιστεύει ότι έχει τις προθέσεις συγγραφέα … Οι ιδέες μπορούν να διαμορφώσουν τον κόσμο, αλλά εκείνοι που τις έχουν ή τις προωθούν σπάνια αποκομίζουν τα αποτελέσματα που επιθυμούν.»
Το ντοκιμαντέρ του Adam Curtis είναι, πάνω απ ‘όλα, μια εξερεύνηση για τη δύναμη των ιδεών στη σύγχρονη σκέψη. Ενώ η μεθοδολογία του Freud και τα συμπεράσματά του δεν έχουν πραγματωθεί σε μεγάλο βαθμό με επιστημονικό έλεγχο, οι επικίνδυνοι υπαινιγμοί τους αρκούν ώστε τα άτομα στην εξουσία να ψάχνουν για τρόπους ανατροπής και εξαναγκασμού, με κάθε μέσο που έχουν στη διάθεσή τους. Η εκτεταμένη επιρροή του Freud υπογραμμίζει το γεγονός ότι οι ιδέες – ακόμη και λανθασμένες ιδέες – κατέχουν τεράστια δύναμη πάνω σε κάθε έναν από εμάς.