Κώστας Νάκος
Σαν σήμερα, στις 5 Μαΐου του 1818, γεννήθηκε ο Καρλ Μαρξ. Πέθανε στο Λονδίνο στις 14 Μαρτίου του 1883. Ο Ένγκελς στο επικήδειο, που εκφώνησε στο νεκροταφείο του Χάϊγκεϊτ στις 18 Μαρτίου του 1883, επικεντρώνει την προσφορά του μεγάλου στοχαστή σε δύο κυρίως ανακαλύψεις του.
Για την πρώτη αναφέρει ότι «Όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της οργανικής φύσης, έτσι ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας: το σκεπασμένο ίσαμε τώρα με ιδεολογικά επιστρώματα απλό γεγονός, ότι οι άνθρωποι, πριν απ’ όλα, πρέπει να τρώνε, να πίνουν, να έχουν κατοικία και να ντύνονται προτού αρχίσουν να ασχολούνται με την πολιτική, την επιστήμη, την τέχνη, τη θρησκεία κλπ. Ότι επομένως η παραγωγή των άμεσων υλικών μέσων συντήρησης και κατά συνέπεια η κάθε φορά βαθμίδα της οικονομικής ανάπτυξης ενός λαού, ή μιας χρονικής περιόδου, αποτελεί τη βάση, απ’ όπου εξελίχθηκαν οι κρατικοί θεσμοί, οι αντιλήψεις για το δίκαιο, την τέχνη, ακόμα και οι θρησκευτικές παραστάσεις των ανθρώπων αυτής της εποχής, τη βάση απ’ όπου επομένως πρέπει να εξηγηθούν και όχι αντίθετα-όπως συνέβαινε ίσαμε τώρα».[1]
Η επισήμανση του Μαρξ ότι η εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας είναι συνυφασμένη με τη διαδικασία της παραγωγής και γενικότερα με την οικονομική ανάπτυξη είχε ως αποτέλεσμα να φέρει στο προσκήνιο για τη μελέτη της ιστορίας τη σύγχρονη (οικονομική) επιστήμη. Τη μέθοδο εκείνη που τη χαρακτηρίζει η ιδιότητά της να ερευνά, αλλά και να αλλάζει την υλική πραγματικότητα. Ο Μαρξ λοιπόν ήταν αυτός που προσδιόρισε ποια είναι αυτή η υλική πραγματικότητα την οποία ερευνά η επιστήμη. Ποιος είναι δηλαδή ο ρόλος της παραγωγής των αναγκαίων αγαθών στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας. Ότι η μορφή της εργασίας και ο τρόπος με τον οποίον ο εργαζόμενος παράγει το προϊόν προσδιορίζει την εποχή, αλλά και ορίζει τις δυνατότητες εξέλιξης των συγκεκριμένων κοινωνιών. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δείχνει, κατά τον Μαρξ, και την εξέλιξη της ιστορίας. Κατά συνέπεια, όπως διαπιστώνει και ο Ένγκελς, αν η σύγχρονη επιστήμη έδιωξε τη φιλοσοφία (εκτός από τη φύση και) από την ιστορία των κοινωνιών, στον Μαρξ οφείλεται η ανακάλυψη για τον τρόπο με τον οποίο αυτό έγινε.
Ορισμένοι επαναλαμβάνουν μονότονα τη γνωστή θέση του Μαρξ και του Ένγκελς από το κομμουνιστικό μανιφέστο, ότι η ταξική πάλη είναι η κινητήρια δύναμη στην εξέλιξη των κοινωνιών. Η πάλη των τάξεων όμως μπορεί να πάρει ιδεαλιστικές διαστάσεις, αν δεν προσδιοριστεί το περιεχόμενό της. Η μορφή που παίρνει κάθε φορά αυτή η πάλη μπορεί να είναι οικονομική, πολιτική ή θεωρητική. Ως προϋπόθεση όμως, ως περιεχόμενό της αυτή η πάλη έχει τα αντίθετα οικονομικά συμφέροντα που χωρίζουν κάθε φορά τις τάξεις μιας κοινωνίας. Είναι δηλαδή ο αντίθετος τρόπος ζωής αυτών των τάξεων, ως προς το τι τρώνε, που κατοικούν, πώς εργάζονται, πώς διασκεδάζουν, πώς επιβιώνουν. Ότι ο ένας είναι το αφεντικό της κοινωνίας και ο άλλος είναι αυτός που βρίσκεται στη δούλεψή του, ο μισθωτός του. Αυτά ορίζουν και τις διαφορές τους, τις μεταξύ τους δηλαδή (ταξικές) αντιθέσεις.
Κατά συνέπεια, κάθε επίκληση της ταξικής πάλης χωρίς την αναγνώριση ότι αυτή βασίζεται πάνω σε μια συγκεκριμένη οικονομική πραγματικότητα αποτελεί μια αίολη αναφορά. Και όχι μόνο. Είναι το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης, η ίδια η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (και πρώτα απ’ όλα βέβαια η διαμόρφωση του σύγχρονου εργάτη-μισθωτού) που προσδιορίζει και την ωρίμανση αυτών των αντιθέσεων, την ωρίμανση της ταξικής πάλης. Γιατί τα χαρακτηριστικά των τάξεων δημιουργούνται από ένα συγκεκριμένο περιβάλλον και προσδιορίζονται κάθε φορά από το συγκεκριμένο ιστορικό τρόπο παραγωγής. Κάπως έτσι εξάλλου μπορεί να προσδιοριστεί η επιστημονική έρευνα στην ιστορία των κοινωνιών, η ίδια δηλαδή η υλιστική αντίληψη της ιστορίας.
Η μη αποδοχή ότι η οικονομική υλική πραγματικότητα αποτελεί την κοινωνική βάση εξέλιξης των φαινομένων οδηγεί στην προσέγγιση μιας φαντασιακής πραγματικότητας, στην οποία όμως δίνει ψευδή οντολογικά χαρακτηριστικά. Γιατί αυτός φαίνεται ότι είναι ο τελικός σκοπός ορισμένων. Να υπάρχει το «ελεύθερο» στον καθένα στο να μπορεί να ερμηνεύει το πραγματικό χωρίς την υποχρεωτική υπαγωγή της σκέψης του στη μέθοδο της επιστήμης, προσφέροντάς μας έτσι μια φαντασιακή και συνήθως υπερβατική πραγματικότητα.
Η δεύτερη ανακάλυψη του Μαρξ, κατά τον Ένγκελς, ήρθε ως απόρροια της πρώτης «Ο Μαρξ ανακάλυψε επίσης τον ειδικό νόμο κίνησης του σημερινού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής… την ανακάλυψη της υπεραξίας».[2] Η ανακάλυψη της υπεραξίας δεν υπήρξε αποτέλεσμα φιλοσοφικού στοχασμού. Υπήρξε όμως ένας σταθμός για την επιστημονική οικονομική σκέψη. Υπήρξε μια σημαντική συμβολή στην περαιτέρω ανάπτυξη της κλασικής οικονομίας, όπως και η θεωρία της αξίας γενικότερα ως επιστέγασμα της εμπνευσμένης θεωρίας του Ντέιβιντ Ρικάρντο.
Ο Μαρξ πήρε την σημαντική άποψη των Άνταμ Σμιθ και Ντέιβιντ Ρικάρντο για το κέρδος και της έδωσε μιαν άλλη διάσταση. Ανακάλυψε την υπεραξία. Η κοινή διαπίστωση και των τριών ότι το κέρδος των κεφαλαιοκρατών προκύπτει από την αφαίρεση μέρους της αξίας που παράγει ο εργάτης, δεν έλυνε το πρόβλημα. Ο Μαρξ ήταν αυτός που προσδιόρισε τελείως διαφορετικά τον τρόπο παραγωγής της, αλλά και τον τρόπο υπολογισμού αυτής της κλεμμένης αξίας (υπεραξία). Και είναι σημαντική αυτή η ανακάλυψη, γιατί αφορά μια διαδικασία που ταυτίζεται με την ίδια τη διαδικασία της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Με την ίδια την ουσία της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας.
Η παρακαταθήκη όμως του Μαρξ δεν είναι μόνο τα όσα ανακάλυψε ή τα όσα στοχάστηκε. Η αγωνία του είχε να κάνει με την εξέλιξη της επαναστατικής σκέψης. Μια εξέλιξη που την έβλεπε να γίνεται με όρους επιστημονικούς, γιατί θεωρούσε την επιστήμη ως μια σπουδαία κινητήρια δύναμη για την ιστορική εξέλιξη. Αυτό ακριβώς επεσήμανε στην επικήδεια ομιλία του ο Ένγκελς «Η επιστήμη ήταν για τον Μαρξ μια ιστορικά κινητήρια, επαναστατική δύναμη. Όσο μεγάλη χαρά κι αν αισθανόταν για κάθε νέα ανακάλυψη σε οποιαδήποτε θεωρητική επιστήμη, που δεν μπορούσε ίσως να προβλεφθεί ακόμα καθόλου η πραχτική της εφαρμογή –αισθανόταν μιαν εντελώς αλλιώτικη χαρά όταν επρόκειτο για μιαν ανακάλυψη που επιδρούσε αμέσως επαναστατικά στη βιομηχανία και γενικά στην ιστορική εξέλιξη».[3]
Εδώ αναφέρεται για άλλη μια φορά ο ρόλος της βιομηχανίας και της οικονομίας γενικότερα ως προς την επίδραση που αυτή έχει στην ιστορική εξέλιξη. Όπως και ο ρόλος της επιστήμης, δηλαδή της επιστημονικής μεθόδου, και στο πόσο σημαντικά αυτή επιδρά στην εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών. Γιατί ο Μαρξ ήταν ο άνθρωπος που ερευνούσε την υλική πραγματικότητα, «ήταν άνθρωπος της επιστήμης», όπως έλεγε ο Ένγκελς, μόνο που ελάχιστοι σήμερα αναφέρονται σε αυτήν την ιδιότητά του. Δεν υπήρξε απλώς ένας στοχαστής. Στοχαστές υπήρξαν πολλοί και πριν από αυτόν. Εκεί που διέφερε αυτός σε σχέση με όλους τους προηγούμενους ήταν ότι ο στοχασμός του είχε επιστημονικά και όχι φιλοσοφικά χαρακτηριστικά. Δεν εκπλησσόταν από τους βαθυστόχαστους φιλοσοφικούς στοχασμούς, αλλά ενθουσιαζόταν από τα επιτεύγματα της πρώτης, τότε, βιομηχανικής επανάστασης. Η διαμονή του στην Αγγλία, την πιο αναπτυγμένης τότε καπιταλιστική οικονομία, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην έρευνά του και στον τρόπο προσέγγισης της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, στην ανακάλυψη της θεωρίας της υπεραξίας, στην ίδια τη συγγραφή του Κεφαλαίου.
Αν ο Μαρξ αισθανόταν μεγάλη χαρά για κάθε νέα ανακάλυψη της επιστήμης στην εποχή του και την επίδραση που είχε αυτή στη βιομηχανία, οι σημερινοί ερευνητές θα πρέπει να αισθάνονται μάλλον ενθουσιασμένοι. Η πρώτη βιομηχανική επανάσταση βέβαια, που τόσο είχε ενθουσιάσει το Μαρξ, αντικαταστάθηκε από τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση και αυτή από την τρίτη και αυτή από την τέταρτη. Προχωράμε προς τον γενικευμένο αυτοματισμό, που μπορεί να είχε προβλεφθεί ως προοπτική, ως δυνατότητα εξέλιξης της τεχνολογίας γενικά, όχι μόνο από το Μαρξ αλλά και από τον Αριστοτέλη. Μόνο σήμερα όμως μπορεί να ανακαλυφθούν τα μυστικά που αυτή κρύβει.
Κανένας επαναστάτης πολιτικός δεν μπορεί να εφαρμόσει τις ιδέες του αν προηγουμένως οι επαναστάτες επιστήμονες, ειδικά των θετικών και εφαρμοσμένων επιστημών, δεν του δώσουν την δυνατότητα να εφαρμόσει τις καινοτόμες απόψεις του. Πράγμα που σημαίνει ότι πριν από την εφαρμογή του «δίκαιου» του, θα πρέπει να έχει προηγηθεί μια συγκεκριμένη βαθμίδα οικονομικής ανάπτυξης που να χωράει μέσα της αυτό το «δίκαιο». Κάθε επιστημονική ανακάλυψη, κάθε βιομηχανική επανάσταση, κάθε βαθμίδα οικονομικής ανάπτυξης αποτελεί συμβολή στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας, ανεξάρτητα αν αυτή σήμερα είναι πολλαπλά επώδυνη από τον τρόπο χρήσης της με τη λογική του μέγιστου κέρδους.
[1] Φρίντριχ Ένγκελς, Ομιλία στον τάφο του Καρλ Μαρξ, Διαλεχτά Έργα, τόμος 2ος σελ. 187
[2] Ένγκελς, Ομιλία στον τάφο του Καρλ Μαρξ, Διαλεχτά Έργα, τόμος 2ος σελ. 187-188
[3] Ένγκελς, Ομιλία στον τάφο του Καρλ Μαρξ, Διαλεχτά Έργα, τόμος 2ος σελ. 188