Του Νικήτα Φεσσά
Πριν από κάποιες μέρες η σούπερ σταρ της παγκόσμιας μουσικής σκηνής Beyoncé έγινε στόχος σκληρής κριτικής, καθώς κατηγορήθηκε ότι η μάρκα ρούχων που της ανήκει πληρώνει πολύ χαμηλό μεροκάματο τους εργάτες σε εργοστάσιο στη Σρι Λάνκα, όπου παράγονται τα συγκεκριμένα ρούχα. Τα ειρωνικά σχόλια μίλαγαν για το είδωλο που εμπνέει εκατομμύρια γυναικών στον πλανήτη, αλλά δεν δίνει ούτε τον βασικό μισθό στους εργαζόμενους (και ακόμα περισσότερο στις εργαζόμενες) που σε άθλιες συνθήκες ιδροκοπάνε για να φτιάξουν τα ακριβά προϊόντα με τη διάσημη υπογραφή. Η φίρμα της Beyoncé έβγαλε τελικά μια ανακοίνωση όπου διαψεύδει τις κατηγορίες, οι οποίες ωστόσο είχαν προλάβει να γίνουν πρωτοσέλιδο. Η συζήτηση γύρω από το είδος φεμινισμού και γυναικείας χειραφέτησης που πρεσβεύει η ‘Queen Bey’ είχε ήδη αναζωπυρωθεί.
Σε βιντεοκλίπ της φετινής της επιτυχίας της με τίτλο ‘Formation’, η Beyoncé κάνει αναφορές σε κομμάτια της σύγχρονης μαύρης Ιστορίας με έντονα πολιτικό περιεχόμενο- βλ. τα συντρίμμια της Νέας Ορλεάνης που μόλις είχε σαρωθεί από τον τυφώνα Κατρίνα (για να εγκαταλειφθεί, μαζί με τους κατοίκους της, στο έλεος του Θεού από τη διοίκηση Μπους) ως φόντο σε μια Beyoncé ξαπλωμένη σε περιπολικό που βυθίζεται. Τέτοιες – για πολλούς λευκούς συντηρητικούς προκλητικές- νύξεις, συγκεκριμένη εικονογραφία (ο μαύρος Νότος και οι σκλάβοι), και δυνατά σύμβολα (ο Martin Luther King) αναμιγνύονται στο βιντεοκλίπ με την κουλτούρα του twerking (χορός που βασίζεται στις έντονες κινήσεις των γυναικείων γοφών), που δίνει έμφαση συγκεκριμένα στη μαύρη σεξουαλικότητα, αλλά και με μερικές πανάκριβες τουαλέτες haute couture. Έμφαση στην φυλετική διαφορά δίνουν και οι στίχοι του τραγουδιού. Το αποτέλεσμα, κινηματογραφικά άρτιο, αν και υπερ-στυλιζαρισμένο, έχει σαν στόχο να υμνήσει τη μαύρη κουλτούρα, και πιο συγκεκριμένα τη μαύρη θηλυκότητα.
Γενικότερα το εμπορικά επιτυχημένο άλμπουμ της Beyoncé ‘Lemonade’ (που περιέχει και το ‘Formation’), και η οπτικοποίησή του που είναι γεμάτη πολιτικούς συμβολισμούς σε σχέση με τη φυλή και το φύλο, κάνουν αναφορές στο κίνημα ‘Black Lives Matter’ (βλέπε, μεταξύ άλλων, την υπόθεση Trayvon Martin), στην κουλούρα του Voodoo, στο ρεύμα του Afro-Futurism, και σε άγνωστες ταλαντούχες μαύρες σκηνοθέτιδες που έχουν αποκλειστεί από τον κανόνα. Παράλληλα, το Lemonade θίγει και τη συζυγική απιστία, σε μια (αυτοβιογραφική) αφήγηση γυναικείας θυματοποίησης που προκάλεσε ποικίλα σχόλια, συχνά αρνητικά, όπως αυτά της μαύρης ράπερ, Azaelia Banks.
Το αποκορύφωμα όμως της εντυπωσιακής επανεφεύρεσης και μεταμόρφωσης της πρώην τραγουδίστριας των Destiny’s Child από pop είδωλο στο πιο αναγνωρίσιμο mainstream μαύρο φεμινιστικό icon της εποχής μας ήρθε με την εμφάνισή της στο ημίχρονο του τελικού του Super Bowl, τον περασμένο Φλεβάρη: από τη μια με τις ενδυματολογικές της επιλογές απέτισε φόρο τιμής στον αδικοχαμένο βασιλιά της pop, Michael Jackson, από την άλλη οι χορεύτριές της, σε σχηματισμό Χ που παρέπεμπε στο Χ του Malcolm X, και με ‘άφρο’ χτενίσματα και μπερέδες ύψωναν τις γροθιές τους τιμώντας την 50ή επέτειο από την ίδρυση του ριζοσπαστικού κινήματος των Μαύρων Πανθήρων. Οι τελευταίοι έδρασαν στα τέλη της δεκαετίας του ’60, αγωνιζόμενοι ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις, και για περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη (έως ότου το κίνημα εκφυλίστηκε και διαλύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’70). Μετά το πέρας της συναυλίας, οι χορεύτριες της Beyoncé, κρατώντας πλακάτ που έγραφαν ‘Δικαιοσύνη για τον Mario Woods’, θύμισαν την υπόθεση ενός ακόμα νεαρού (μαύρου) άνδρα που έπεσε νεκρός από πυρά της αστυνομίας του San Francisco τον περασμένο Δεκέμβρη, μια κίνηση ιδωμένη στα πλαίσια της εν γένει απανθρωποποίησης του μαύρου σώματος από λευκούς, εδώ και αιώνες.
Είναι αλήθεια ότι η αναφορά σε ένα κίνημα όπως οι Μαύροι Πάνθηρες ήταν εκ πρώτης όψεως τολμηρή. Ας μην ξεχνάμε το περικείμενο, το πλαίσιο αναφοράς: μιλάμε για το πιο δημοφιλές και φαντασμαγορικά κορπορατικό και εμβληματικό του καπιταλισμού event στην Αμερική, που είναι ο τελικός του Super Bowl, με τρελές θεαματικότητες, και εκατομμύρια μάτια (λευκών) να κοιτάζουν. Αν ο στόχος της Beyoncé ήταν να δώσει περισσότερη ορατότητα (visibility) στην περιθωριοποιημένη από τη λευκή πατριαρχική ηγεμονία ‘μαυρότητα’ (‘blackness’), τότε ο στόχος επετεύχθη με πανηγυρικό τρόπο. Οι λευκοί συντηρητικοί, με ναυαρχίδα το δίκτυο της Fox, έγιναν έξαλλοι, κατηγορώντας την ότι υποστηρίζει ‘δολοφόνους μπάτσων’.
Κάποια από τα μέλη του κινήματος των Πανθήρων βγήκαν και υποστήριξαν ανοιχτά την Beyoncé απέναντι σε αυτές τις επιθέσεις. Είναι όμως τόσο απλό το φαινόμενο του μαύρου φεμινισμού που προωθεί και αντιπροσωπεύει η Beyoncé; Διότι η αντίθετη άποψη, την οποία εξέφρασαν πολλές μαύρες φεμινίστριες, μεταξύ των οποίων και κάποια άλλα μέλη των Μαύρων Πανθήρων, αλλά και μαύρες ακτιβίστριες και φιλόσοφοι όπως η διάσημη, ιδιοφυής bell hooks (ναι, το γράφει με μικρά γράμματα), μιλά για οικειοποίηση ενός ριζοσπαστικού κινήματος του οποίου οι σκοποί και το μήνυμα ευτελίζονται, παρωδούνται, αισθητικοποιούνται, και γκλαμουροποιούνται για εμπορευματικούς σκοπούς. Πιο συγκεκριμένα η hooks σε συνέντευξή της πριν από δύο χρόνια είχε αποκαλέσει τη Beyoncé ‘τρομοκράτη’ και ‘εν μέρει αντιφεμινίστρια’ που αντιπροσωπεύει μια αφελή και απλουστευτική εκδοχή του μηνύματος του φεμινισμού, ενώ δεν την ενέκρινε καθόλου ως παράδειγμα προς μίμηση για τις νεαρές μαύρες γυναίκες. Ας μην ξεχνάμε παράλληλα ότι οι Μαύροι Πάνθηρες δεν είχαν απλά επαναστατική αισθητική που πήρε βίαιο χαρακτήρα, είχαν και κομμουνιστικές καταβολές, και, στην εποχή τους, δεν ενέκριναν ούτε καν κατά κοινή ομολογία ανατρεπτικές και ενδυναμωτικές (πλην σεξιστικές) αναπαραστάσεις μαυρότητας σε ταινίες όπως το Shaft.
Η Beyoncé πράγματι ενσαρκώνει μια σεξουαλικά απελευθερωτική και ενδυναμωτική ‘μάρκα’ μαύρου φεμινισμού, ο οποίος ωστόσο παραμένει μπουρζουά, φιλελεύθερος (liberal- η Beyoncé στηρίζει Hilary, και όχι Bernie Sanders), και τα μέλη του οποίου αγωνίζονται για ίσες ευκαιρίες για τις μαύρες γυναίκες στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου οικονομικού συστήματος. Για να μπορούν, με άλλα λόγια, να γίνουν περισσότερες μαύρες γυναίκες CEO, όπως η Beyoncé. Να είναι οικονομικά ανεξάρτητες, και όχι στη σκιά ενός ισχυρού άντρα (συγκεκριμένα η Beyoncé έχει μάλλον προ πολλού επισκιάσει τον άνδρα της, ράπερ, μουσικό παραγωγό, και επιχειρηματία Jay-Z). Να μη νιώθουν καμία ενοχή για τη μαύρη σεξουαλικότητά τους, την οποία η λευκή πατριαρχία προσπαθούσε για δεκαετίες (αν όχι για αιώνες) να καταπιέσει. Στα πλαίσια επίσης του ίδιου μοντέλου φιλελεύθερου φεμινισμού, η Beyoncé και ο σύζυγός της έχουν αναπτύξει έντονη φιλανθρωπική δράση. Παράλληλα, ωστόσο, η ίδια παράγει υπεραξία για πολυεθνικούς κολοσσούς, ενώ είναι ταυτόχρονα και ‘αφεντικό’, δεν τραγουδάει ή χορεύει ως μέλος κάποιας μαύρης αναρχικής κοοπερατίβας ή ανεξάρτητου label, δεν ανήκει στην ίδια οικονομική ή κοινωνική τάξη με τις ανώνυμες χορεύτριές της.
Ένα άλλο ζήτημα με φεμινιστική διάσταση είναι ότι η Beyoncé πλέον προβάλλεται ως μια (μαύρη) γυναίκα που (διεκδικεί να) έχει τον έλεγχο της εικόνας της σε ένα ανδροκρατούμενο (και ετερο-κρατούμενο) σύστημα, το οποίο αντικειμενοποιεί σεξουαλικά τις γυναίκες, και δη τις μαύρες γυναίκες. Όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση η προβολή μιας ορμητικής μαύρης σεξουαλικότητας που δεν χάνει χρόνο για να ζητήσει ‘συγγνώμη’ από πουριτανούς λευκούς, πάει χέρι-χέρι με ενός είδους αυτο-φετιχοποίηση. Είναι άραγε τα προαναφερθέντα καυτά σορτσάκια της μεταμοντέρνας εκδοχής των Μαύρων Πανθήρων (μόνο) ενδυναμωτικά, ή μήπως απλώς αναπαράγουν την πατριαρχία και τον σεξισμό της κουλτούρας μας μέσα από στερεοτυπικές εικόνες του σεξουαλικοποιημένου γυναικείου σώματος, μαύρου και μη; Εξάλλου, μια από τα original μέλη των Μαύρων Πανθήρων είχε δηλώσει ξεκάθαρα: απορρίπτουμε την αντικειμενοποίηση των γυναικών, και δεν θέλουμε στις τάξεις μας άνδρες που βλέπουν έτσι τις γυναίκες, αλλά ούτε και γυναίκες που αντιμετωπίζουν έτσι τους εαυτούς τους (με απλά λόγια, ως ένα κομμάτι κρέας).
Για την ακρίβεια, για πολλές μαύρες γυναίκες που αδυνατούν να ταυτιστούν με τον φεμινισμό που πρεσβεύει η Beyoncé (για να μη συζητήσουμε για τα εξωπραγματικά στάνταρ ομορφιάς), το κάλεσμά της σε συμμόρφωση μπορεί να ιδωθεί ακόμα και ως καταπιεστικό- δεν θέλουν, λ.χ., όλες οι ελεύθερες μαύρες γυναίκες να βάλουν δαχτυλίδι στο δάχτυλό τους (όπως προέτρεπε μια παλαιότερη επιτυχία της). Ή είστε με την Bey, ή δεν υποστηρίζετε τους σκοπούς του μαύρου φεμινισμού, ή μαζί της ή εναντίον μας. Είναι όμως άραγε τόσο απλό; Μια πιο ψύχραιμη ανάγνωση αποκαλύπτει ότι ο φεμινισμός τύπου Beyoncé είναι γεμάτος αντιφάσεις, τις οποίες ο γράφων, ως λευκός άνδρας, για πολλούς/ές δεν θα έπρεπε καν να μπει στη διαδικασία να θίξει. Ωστόσο εδώ θα συνταχθούμε με τον φιλόσοφο Σλαβόι Ζίζεκ (αναγνωρίζοντας την ειρωνεία του να κλείνουμε αυτό το άρθρο παραπέμποντας σε έναν ακόμα προνομιούχο λευκό άνδρα – προς υπεράσπισή μας ωστόσο, παραπάνω αναφερθήκαμε και σε μια κυρία ονόματι bell hooks), η ακόλουθη ρήση του οποίου (αν και αλλού διαφοροποιείται) σχετικά με αυτό που έχει ονομαστεί ‘πολιτικές ταυτότητας’, θα πρέπει τουλάχιστον να μας προβληματίσει:
‘H βασική μου ένσταση σε σχέση με τις πολιτικές ταυτότητας είναι η επιμονή στο ότι η συγκεκριμένη θέση από όπου αρθρώνει κανείς λόγο νομιμοποιεί ή ακόμα και εγγυάται την αυθεντικότητα του λόγου αυτού: μόνο ομοφυλόφιλοι μπορούν να μιλάνε για ομοφυλοφιλία, μόνο εθισμένοι στα ναρκωτικά για την εμπειρία των ναρκωτικών, μόνο γυναίκες μπορούν να μιλάνε για φεμινισμό… Εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε τον Deleuze [σ.σ. Γάλλος φιλόσοφος και ψυχαναλυτής, και, ναι, εκπρόσωπος της λευκής πατριαρχίας επίσης], ο οποίος γράφει: ‘οι προνομιούχες εμπειρίες κάποιου/ας είναι κακά και αντιδραστικά επιχειρήματα’: παρόλο που μπορεί να έχουν έναν περιορισμένα προοδευτικό ρόλο στο να ενθαρρύνουν τα θύματα να διεκδικήσουν την υποκειμενικότητά τους ενάντια στον φιλελεύθερο λόγο σχετικά με εκείνα, λόγο ο οποίος συμπάσχει πατρονάροντας, τέτοια επικύρωση της αυθεντικότητας μέσω της επίκλησης στην άμεση εμπειρία εν τέλει υποσκάπτει τα ίδια τα θεμέλια των χειραφετητικών πολιτικών.’ [η μετάφραση είναι του γράφοντος]
Σε τελική ανάλυση, δεν επιτελεί (perform) άραγε και η Beyoncé μια συγκεκριμένη ‘μαυρότητα’ και θηλυκότητα; Πρέπει λοιπόν να απορρίψουμε ή να εκθειάσουμε τον φεμινισμό τύπου Beyoncé; Κάποιες πλευρές του είναι κάτι παραπάνω από καλοδεχούμενες, για άλλες θα πρέπει να διατηρήσουμε μια επιφυλακτική ή και κριτική στάση, και να είμαστε σκεπτικιστές (ειδικά οι μαρξιστές είμαστε κάτι παραπάνω από σκεπτικιστές με τέτοιου είδους φεμινισμούς), έχοντας στο μυαλό μας πάντα ποιόν, και κυρίως ποιαν ωφελούν (γιατί αποκλείεται να τους ωφελούν όλες και όλους). Το να υπάρχουν περισσότερες αναπαραστάσεις μαύρων γυναικών στην λαϊκή κουλτούρα έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασία. Αλλά αρκεί αυτό; Με άλλα λόγια, είμαστε ικανοποιημένοι με κινήματα που εξαντλούνται στο ‘hashtag’; Ίσως –ή μάλλον σίγουρα- πράγματι εν τέλει να μην είναι η θέση του γράφοντα να βγάλει ετυμηγορία, παρά το γεγονός ότι θεωρεί τον εαυτό του φεμινιστή (ο μαρξιστικός εαυτός του φυσικά έχει ήδη γνώμη επί του θέματος). Απλώς ας κρατάμε τα (φεμινιστικά) μάτια – και ώτα- μας ανοιχτά.
Η εξέλιξη του τύπου φεμινισμού της Beyoncé μέσα από τους στίχους επιτυχιών της
Όλες οι γυναίκες που είναι ανεξάρτητες σηκώστε τα χέρια σας Όλες οι γλύκες που βγάζουν λεφτά, σηκώστε ψηλά τα χέρια σας
‘Independent Women Pt. I’ Destiny’s Child, Album: Survivor (2001)
Να βγάζετε λεφτά, ντίβες, να βγάζετε λεφτά,
αν δεν βγάζετε λεφτά, δεν έχετε τίποτα για μένα
Πείτε μου κάτι, πού είναι το αφεντικό σας;
‘Diva’
Album: ‘I Am… Sasha Fierce (2008)
Κορίτσια κάνουμε κουμάντο (ναι!) ΚΟΡΙΤΣΙΑ! Ποιος κυβερνά τον κόσμο ΚΟΡΙΤΣΙΑ!
‘Run the World (Girls)’
Album: I Am… Sasha Fierce (2008)
Αν ήμουν αγόρι
Έστω μόνο για μια μέρα
Θα σηκωνόμουν απ’ το κρεβάτι το πρωί
Θα πέταγα πάνω μου ό,τι ρούχο ήθελα και θα έφευγα
‘If I Were a Boy’
Album: I Am… Sasha Fierce (2008)
Ξέρω όταν ήσασταν μικρά κοριτσάκια
Ονειρευόσασταν ότι βρισκόσαστε στον κόσμο μου
Μην το ξεχνάτε αυτό, μην το ξεχνάτε αυτό!
Δείξτε σεβασμό, προσκυνήστε σκύλες!
‘Flawless’
Album: Beyoncé (2013)
[To ίδιο τραγούδι περιέχει αποσπάσματα από την ομιλία της Νιγηριανής συγγραφέως Chimamanda Ngozi Adichie στο TEDxEuston, με τίτλο ‘Πρέπει να είμαστε όλοι φεμινιστές’]
Μου αρέσει ο μικρός διάδοχός μου, με μαλλιά μωρού ‘άφρο’
Μου αρέσει η νέγρικη μύτη μου, με ρουθούνια τύπου Jackson Five.
‘Formation’
Album: Lemonade (2016)
Γιατί χρειάζομαι κι εγώ ελευθερία!
Σπάω μόνη μου τις αλυσίδες
‘Freedom’
Album: Lemonade (2016)