Από τον Τάσο Καραντή
Τα επεισόδια στην Ελλάδα – δημοσιεύματα και η προσωπική μου μαρτυρία
Το τι συνέβη στις 13 Οκτωβρίου 1988, όταν προβλήθηκε η ταινία, το μαθαίνουμε από τα «Νέα» της επομένης :
Το 1988 ήμουν 20χρονος φοιτητής, και πήγα στον κινηματογράφο «ΟΠΕΡΑ», στην Ακαδημίας για να παρακολουθήσω την ταινία. Είχα επιλέξει την, τελευταία, βραδινή, προβολή. Στρίβοντας όμως την Ιπποκράτους προς Ακαδημίας, αντίκρισα, έκπληκτος, ένα αλαλάζων πλήθος θρησκόληπτων, ηλικίας 40-50 κι άνω, μαζί με αρκετούς παπάδες, με σταυρούς και λάβαρα, όπου φώναζαν συνθήματα εναντίον της ταινίας και του Καζαντζάκη! Ταυτόχρονα, ανέβαινε την Ακαδημίας, μια ομάδα αναρχικών από τα Εξάρχεια, με αστεία συνθήματα του στυλ «Είμαστε με τον Ιούδα» και τέτοια… Τραγελαφικά πράγματα … Φυσικά παρούσα κι η αστυνομία … Ανάμεσα στο όλο μπάχαλο, κατάφερα, από κάποιους, που είχαν πάει για να παρακολουθήσουν την προηγούμενη προβολή, να πληροφορηθώ πως παίχτηκε, το εξής σκηνικό : οι θρησκόληπτοι, είχαν πληρώσει κανονικά εισιτήριο, είχαν πάρει τις θέσεις τους στην αίθουσα, και, μόλις ξεκίνησε η προβολή, σηκώθηκαν με κραυγές – αφήνοντας εμβρόντητους τους υπόλοιπους θεατές – κι όρμηξαν, με μαχαίρια και ψαλίδια, προς την οθόνη, όπου και καταξέσχισαν το πανί, για να μην πραγματοποιηθεί η προβολή, επειδή δεν το ήθελαν αυτοί! Ήταν τέτοιο το μένος τους, αφού κατέστρεφαν τα καθίσματα κι ότι άλλο έβρισκαν μπροστά τους! Χριστιανικός βανδαλισμός …
Φυσικά η πρεμιέρα της ταινίας δεν πραγματοποιήθηκε, κι εγώ επέστρεψα σπίτι μου απογοητευμένος απ’ όλη αυτήν τη βία και τον βανδαλισμό.
Λάβρος κι ο τότε Επίσκοπος Δημητριάδος και, κατόπιν Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος, προτρέπει σε δυναμικές αντιδράσεις, φέρνοντας, ως παράδειγμα, πρακτικές του ισλαμισμού(!) :
Η συνέχεια τις επόμενες μέρες;
Πρώτον έκαναν την καλύτερη διαφήμιση της ταινίας! Ουρές σε κάθε κινηματογράφο για να την δουν όλοι, ακόμα κι αυτοί που είχαν χρόνια να πατήσουν το πόδι τους σε κινηματόγραφο… Η ταινία πρόλαβε – πριν απαγορευτεί – να κόψει 160.000 εισιτήρια!
Εγώ, κατέληξα, σε κινηματογράφο της Καλλιθέας(στον «ΤΡΟΠΙΚΑΛ»), για να την παρακολουθήσω, με το εξής σκηνικό :
Αστυνομία στην είσοδο του κινηματογράφου και σωματικός έλεγχος(για μαχαίρια και ψαλίδια!), κατά την προβολή της ταινίας, στέκονταν, αριστερά και δεξιά, στους διαδρόμους αστυνομικοί, ενώ στο, διάλειμμα, ένας αστυνομικός στεκόταν μπροστά στην οθόνη, να φρουρεί το… πανί, να μην το σχίσει κανένας φανατικός… Καταστάσεις για γέλια και για κλάματα…
Το ιστορικό της απαγόρευσης προβολής της ταινίας
Η προβολή της ταινίας στους κινηματογράφους της Ελλάδας άρχισε τον Οκτώβριο του 1988. Ένας ιερέας, ένας θεολόγος και οκτώ χριστιανικά σωματεία, κατέθεσαν αίτηση ασφαλιστικών μέτρων, και ισχυρίστηκαν ότι:
«Με την ταινία αυτή, σκηνές της οποίας περιγράφονται, καθυβρίζεται δημόσια και κακόβουλα η ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία του Χριστού, προσβάλλεται το θρησκευτικό συναίσθημα και η πίστη των αιτούντων και επομένως η προσωπικότητά τους κατά την έννοια του άρθρου 57ΑΚ, παραβιάζεται το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη, κατά κατάχρηση του δικαιώματος της καθής η άσκηση του προφανώς υπερβαίνει τα όρια που επιβάλλουν τα χρηστά ήθη και ο κοινωνικός και οικονομικός σκοπός του, προσβάλλεται, κατά το κοινό αίσθημα, η δημοσία αιδώς, λόγο των αναφερομένων ασέμνων σκηνών της, ενώ παράλληλα, με την προβολή της προκαλούνται έντονες διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις και από δοκιμασίες που απειλούν την τάξη και την ησυχία των πολιτών.»
Για τους λόγους αυτούς ζητούσαν: να απαγορευτεί η εισαγωγή διάθεση και προβολή της παραπάνω ταινίας, να διαταχθεί η κατάσχεσή της, και το πιο εξωφρενικό, να διαταχθεί η δημοσίευση της απόφασης που θα εκδοθεί σε δύο ημερήσιες εφημερίδες των Αθηνών, με δαπάνες της καθής. Πράγμα αβάσιμο και προφανώς ανέφικτο δεδομένου ότι ο Τύπος καμιά εμπλοκή δεν είχε στη δίκη, και φυσικά δεν είχε την παραμικρή υποχρέωση να δεχθεί να δημοσιεύσει την εν λόγο απόφαση, ακόμη και έναντι αδράς αμοιβής. Και εύλογα γεννάτε το ερώτημα, πως γνώριζαν οι αιτούντες ότι η απόφαση θα είναι ευνοϊκή για αυτούς, έτσι ώστε να ζητούν και την διπλή δημοσίευσή της έναντι αμοιβής, λες και επρόκειτο για διαφήμιση!
Το μεγαλύτερο όμως ζήτημα ήταν το παράπονο των αιτούντων για προσβολή της προσωπικότητας, λόγο προσβολής του θρησκευτικού αισθήματος. Κανένας από τους ερμηνευτές του άρθρου 57 του ΑΚ που τέθηκε ως βάση στο σκεπτικό της απόφασης, δεν περιλαμβάνουν το θρησκευτικό συναίσθημα μεταξύ των εκφάνσεων της προσωπικότητας που προστατεύονται από το συγκεκριμένο άρθρο. Όταν προβαίνουν σε ενδεικτική αναφορά των αγαθών που περιλαμβάνονται στην προστασία του άρθρου, αναφέρουν την τιμή, την υπόληψη, το όνομα, την πνευματική ιδιοκτησία, αλλά όχι το θρησκευτικό συναίσθημα, και ο βασικός λόγος είναι το αδιέξοδο που θα προέκυπτε από έναν τέτοιο γενικό κανόνα. Γιατί η προσβολή από κάθε ιδέα αντίθετη προς τη δική μου, αφενός καταλήγει να εξαφανίζει κάθε διακίνηση ιδεών, αφετέρου υποδηλώνει την εγωιστική αξίωση της προστασίας της δικής μου προσωπικότητας σε βάρος του δικαιώματος της ανάπτυξης της προσωπικότητας των άλλων. Γι’ αυτό πρέπει να υπάρχει το στοιχείο της εξατομίκευσης, που εδώ δεν εξετάστηκε καθόλου. Δηλαδή οι αιτούντες δεν ανέφεραν πως έφτασαν να δουν την ταινία; ποιος τους υποχρέωσε; Εξάλλου η θέαση μιας ταινίας στους κινηματογράφους, είναι καθαρά προσωπική επιλογή, δεν σε σέρνει κανείς με το ζόρι… άρα αν –όπως υποστηρίζουν- προσβλήθηκε η προσωπικότητάς τους οι ίδιοι φρόντισαν γι’ αυτό και όχι ο δημιουργός και οι διακινητές της ταινίας, μιας και αυτοί ρητά επισήμαναν ότι η ταινία δεν στηρίζεται στα Ευαγγέλια. Αλλά ας μην γελιόμαστε τους ενοχλούσε η ίδια η ύπαρξη του σπουδαίου εικαστικά, και πλήρες μεστού και πυκνού λόγου, αυτού έργου.
Το παράδοξο με την συγκεκριμένη απόφαση είναι ότι εξέτασε διάφορες ελευθερίες και αναφέρθηκε σε πλήθος συνταγματικών διατάξεων, πλην αυτής του άρθρου 16 παρ. 1 του Συντάγματος, που ορίζει ότι η τέχνη είναι ελεύθερη. Πουθενά στο σκεπτικό της απόφασης δεν υπάρχει αναφορά στο παραπάνω άρθρο του Συντάγματός μας. Έχει τόσο πολύ εξορισθεί από τον ορίζοντα της υπόθεσης η ελευθερία της τέχνης, ώστε ομολογείται με ειλικρίνεια «ότι δεν υπάρχει προστατεύσιμο δικαίωμα της καθής, που θα μπορούσε να τεθεί ως αντιμέτωπο του προσβαλλόμενου δικαιώματος της προσωπικότητας των αιτούντων…». Ασφαλώς εκπλήσσει το ότι σε μια υπόθεση απαγόρευσης ενός έργου τέχνης, η ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας δεν υπολογίζεται ούτε καν άξια να «αντιπαρατεθεί» στο δικαίωμα της προσωπικότητας. Ζητείτο δηλαδή απλά η απαγόρευση ενός έργου τέχνης, δηλαδή η αναγνώριση ότι η καλλιτεχνική ελευθερία δεν καλύπτει το συγκεκριμένο έργο.
Το πλέον εκπληκτικό με την υπόθεση του Τελευταίου πειρασμού είναι ότι ουδείς από τους αιτούντες μπήκε στον κόπο να αποδείξει την προσβολή της προσωπικότητας. Ουδείς π. χ. περιέγραψε πως κατέληξε να δει την ταινία, τη στιγμή που με το πρώτο πλάνο η ταινία προειδοποιούσε ότι δεν στηρίζεται στα Ευαγγέλια αλλά στο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη και, κυρίως ουδείς προσπάθησε να αποδείξει με μάρτυρες ή με άλλα μέσα τι αισθάνθηκε βλέποντάς την: ψυχική οδύνη, αγανάκτηση, οργή, λύπη. Ουδείς με άλλα λόγια, επιχείρησε να εξηγήσει σε τι ακριβώς συνίστατο η προσβολή της προσωπικότητάς του. Μια άλλη εύλογη απορία είναι ότι, αν δεχτούμε το σκεπτικό της απόφασης για την ταινία, γιατί να μην απαγορεύσουμε και το βιβλίο; Με αυτό δεν προσβάλλεται η προσωπικότητα των αιτούντων;
Τελικά με απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών απαγορεύτηκε η προβολή της ταινίας. Η τότε Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη, είχε εκφράσει την θλίψη της και την απογοήτευσή της γι’ αυτή την απόφαση της δικαιοσύνης.
Η απόφαση του Δικαστηρίου
Με την απόφαση 17155/1988 το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών απαγόρευσε “προσωρινά” την ταινία. Η απόφαση του Δικαστηρίου ανέφερε μεταξύ άλλων:
“…Έστω κι αν στη συγκεκριμένη περίπτωση, κίνητρο του δημιουργού υπήρξε η καλλιτεχνική δημιουργία που προστατεύεται συνταγματικά, όχι όμως πέρα από το όριο προσβολής άλλου εννόμου αγαθού, όπως το θρησκευτικό συναίσθημα των άλλων, που, ως επιμέρους εκδήλωση της θρησκευτικής ελευθερίας εξίσου προστατεύεται (βλ. Γ. Κρίππας, Ποιν. Χρ ΚΕ 459 επ., 464), βρίσκονται έξω από τα πλαίσια προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων, της πνευματικής ελευθερίας, της οικονομικής ελευθερίας αλλά και της θρησκευτικής ελευθερίας, αφού δεν περιορίζονται σε επί μέρους δογματικές παρεκκλίσεις, εν σχέσει με τα δόγματα της χριστιανικής θρησκείας και ειδικά στην εμφάνιση ενός “ανθρωπινότερου” Χριστού, αφού και μ’ αυτή την εκδοχή ο Χριστός διακωμωδείται και χλευάζεται, αντιστρατεύοντας προς τα χρηστά ήθη που εκπηγάζουν από τις θεμελιώδεις πολιτειακές, κοινωνικές, οικονομικές και ηθικές αρχές και αντιλήψεις που κυριαρχούν στην ελληνική πολιτεία και αντιπροσωπεύουντην επί του πρέποντος λαϊκή συνείδηση, και επί πλέον προφανώς αντίκεινται στον κοινωνικό και οικονομικό σκοπό του ασκούμενου από την καθής δικαιώματος που κι’ αυτό δεν επιτρέπεται , σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 25 παρ. 3 Σ 281 ΑΚ. Έτσι, πιθανολογείται ότι δεν υπάρχει προστατεύσιμο δικαίωμα της καθής, που θα μπορούσε να τεθεί ως αντιμέτωπο του προσβαλλόμενου δικαιώματος της προσωπικότητας των αιτούντων, έκφανση του οποίου αποτελεί το θρησκευτικό τους συναίσθημα που προσβάλλεται. Επομένως, εν όψει του ότι πιθανολογείται και κατεπείγουσα περίπτωση, λόγω της φύσεως του προστατευτέου δικαιώματος, πέραν των εντόντων διαμαρτυριών και εκδηλώσεων κατά της προβολής της επίδικης κινηματογραγφικής ταινίας, συντρέψει περίπτωση προσωρινής δικαστικής προστασίας των αιτούντων, φυσικών προσώπων, με τα ενδεδειγμένα κατά τα οριζόμενα στο διατακτικό, ασφαλιστικά μέτρα.».
Βλ. https://elawyer.blogspot.gr/2009/08/1959-2009.html
*Δικαστής ήταν ο Δημήτριος Λοβέρδος. Απόφαση 17115/1988, Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών.
Βλ. https://simplylife.gr/pages/protaseis/article/id/21
Η δικαίωση του «Τελευταίου πειρασμού»
Παρόλα αυτά η ταινία υπήρχε «παράνομα» σε αρκετά video club σε μορφή VHS (βιντεοκασέτας) προς ενοικίαση. Με την εμφάνιση του DVD κυκλοφόρησε κανονικά στη αγορά προς πώληση το 2006.
Βλ. https://www.public.gr/product/films/dvd/drama-historical-drama/o-teleytaios-peirasmos/prod1890767pp/
Σήμερα υπάρχει σχεδόν σε όλα τα video club, για όποιων ενδιαφέρεται να τη δει. Σε προγραμματισμένη προβολή της ταινίας από ιδιωτικό τηλεοπτικό κανάλι, η προβολή ματαιώθηκε μετά από παρέμβαση της Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Η ταινία στην ελληνική τηλεόραση έχει παιχτεί μόνο από συνδρομητικό κανάλι.
Η δικαίωση, όμως, έναντι αυτής της παράλογης απόφασης ήρθε όταν, την Κυριακή των Βαΐων του 2008, είκοσι χρόνια μετά την απαγόρευση της ταινίας, το κυριακάτικο φύλλο της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ, πρόσφερε προς θέαση στους αναγνώστες του δωρεάν τη σπουδαία αυτή ταινία, σε μορφή DVD, χωρίς την παραμικρή αντίδραση!
Επιμύθιο : Τι καταφέρνουν τέτοιες συμπεριφορές;
Τι καταφέρνουν τέτοιες συμπεριφορές; Μια τρύπα στο νερό; Ή μια τρύπα στη δημοκρατία;
Τελικά, όλοι οι θρησκευτικοί φανατισμοί, δογματισμοί, βαρβαρισμοί και βανδαλισμοί, με σταυρό ή ημισέληνο, είναι ίδιοι!
Εχθροί του πολιτισμού και της πραγματικής δημοκρατίας. Κι ο τραμπουκισμός τους, οδηγεί πάντα στην αστυνομοκρατία…
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (1) : Κριτική του «Τελευταίου πειρασμού» από τον αείμνηστο Βασίλη Ραφαηλίδη
Ο Τελευταίος πειρασμός είναι τελευταίος και για τον Σκορσέζε. Τον πρώτο, τον αντιμετώπισε σε ηλικία 16 ετών, όταν έγκλειστος σε καθολικό σχολείο και έτοιμος να περάσει στην ιερατική σχολή για να γίνει παπάς, αντιμετώπισε ανεπιτυχώς τον πειρασμό του… αυνανισμού, όπως λέει ο ίδιος. Για να διαπιστώσει από έφηβος πως ο δρόμος για τον παράδεισο περνάει απ’ την κόλαση (αρχικά του αυνανισμού), σύμφωνα με μια πάγια και πάντα ισχύουσα αρχή του χριστιανισμού, της μόνης θρησκείας που θεωρεί την αμαρτία προϋπόθεση για την αγιότητα. Πλην του Χριστού, κανείς δεν είναι αναμάρτητος. Και τούτο εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος που κυοφορεί όλα τα άλλα.[…]
Ο Τελευταίος πειρασμός λοιπόν είναι μια απ’ ευθείας προσέγγιση του μοντέλου, που απ’ την αρχή της καριέρας του έχει μπροστά του ο χριστιανός Σκορσέζε. Αντί να ασχοληθεί και πάλι με αμαρτωλούς που κερδίζουν μια κάποια ισορροπία δια του μαρτυρίου, πάει κατευθείαν στο μαρτυρήσαντα Θεάνθρωπο, την υπέρτατη παραλλαγή του Οργισμένου ειδώλου. (Ο πυγάχος Τζέικ Λα Μότα πρέπει να συντριβεί για να εξανθρωπιστεί επιτέλους. Και ο Θεός, επίσης, πρέπει να εξευτελιστεί πλήρως γινόμενος άνθρωπος, προκειμένου να δώσει στον εκπεσμένο άνθρωπο τη δυνατότητα να κερδίσει τον χαμένο παράδεισο. Και στο ένα φιλμ και στο άλλο η τελική συντριβή είναι ταυτόχρονα και μια υπέρτατη νίκη).
Τώρα ξέρουμε τι ήταν αυτό που γοήτευσε τον καθολικό Σκορσέζε στο βιβλίο του Καζαντζάκη. Ήταν η δυνατότητα που του έδινε ο Έλληνας συγγραφέας να ξαναφκιάξει την ίδια ταινία με εντυπωσιακότερο τρόπο, παραμερίζοντας τα ατελή ανθρώπινα είδωλα και πηγαίνοντας κατ’ ευθείαν στο τέλειο μοντέλο.
Για να μην δημιουργηθούν παρανοήσεις για τις προθέσεις του, ο σκηνοθέτης φροντίζει να δηλώσει στην πρώτη καρτολίνα που διαβάζουμε πριν απ’ τους τίτλους, πως η ταινία του δεν στηρίζεται στα Ευαγγέλια, αλλά στο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη. Είναι δηλαδή ένας φιλολογικός κι όχι ένας θεολογικός μύθος. Πιο σωστά, είναι μια φιλοσοφική ερμηνεία κάποιων θεολογικών δεδομένων κι όχι μια εικονοποίηση αυτών των δεδομένων.
Άλλωστε, κάποιες ανάλογες εικονοποιήσεις (απ’ τον Σεσίλ ντε Μιλ, τον Νίκολας Ρέη και τον Πιέρ Πάολο Παζολίνι) δεν είναι δυνατό να είναι περισσότερο σεβαστές απ’ τους πιστούς για μόνο το λόγο πως, αυτές, στηρίζονται στα Ευαγγέλια κι όχι σ’ ένα μυθιστόρημα. Έτσι κι αλλιώς, ένας κινηματογραφημένος Χριστός είναι Θεός των στούντιο (και των σπέσιαλ εφέ) κι όχι Θεός των ουρανών. Ένας κινηματογραφημένος Χριστός είναι ήρωας ενός κοσμικού θεάματος κι όχι ο πρωταγωνιστής του Θείου Δράματος.
[…] Ο Σκορσέζε και ο Καζαντζάκης αντιλαμβάνονται το στερεότυπο δράμα με πρωτότυπο τρόπο, χωρίς ωστόσο να προδίδουν την στερεότυπη ιδέα. Ο τελευταίος πειρασμός είναι ένα βαθύτατα χριστιανικό φιλμ. Μόνο που ο πιστός δεν το αντιλαμβάνεται εύκολα γιατί έχει συνηθίσει στην διαρκώς επαναλαμβανόμενη σκηνοθετική εκκλησιαστική στερεοτυπία, αδιαφορώντας για τις ιδέες.
[…] Γνωρίζοντας ο Σκορσέζε πως ο μονοφυσιτικός Μεσαίωνας δεν τελείωσε, φροντίζει όχι μόνο να δηλώσει εξ αρχής, όπως είπαμε, πως η ταινία του δεν στηρίζεται στα ευαγγέλια, αλλά στο βιβλίο του Καζαντζάκη, αλλά και παραθέτει, στην επόμενη καρτολίνα, την πρώτη παράγραφο της εισαγωγής που έγραψε ο Καζαντζάκης για το μυθιστορημά του: «Η δυαδική υπόσταση του Χριστού στάθηκε για μένα πάντα βαθύ, ανεξερεύνητο μυστήριο. Η λαχτάρα, η τόσο ανθρώπινη, η τόσο υπεράνθρωπη, να φτάσει ο άνθρωπος ως το Θεό – ή, πιο σωστά: να επιστρέψει ο άνθρωπος στο Θεό και να ταυτιστεί μαζί του, η νοσταλγία αυτή η τόσο μυστική και συνάμα τόσο πραγματική, ανοίγει μέσα μου πληγές και πληγές μεγάλες. Από τη νεότητά μου η πρωταρχική αγωνία μου, από όπου πήγαζαν όλες μου οι χαρές κι όλες μου οι πίκρες, ήταν τούτη: η ακατάπαυστη, ανήλεη πάλη ανάμεσα στο πνεύμα και τη σάρκα».
Μόλις ανοίξει κάνεις το βιβλίο, στην πρώτη κιόλας παράγραφο του βιβλίου, πληροφορείται αμέσως τις προθέσεις του συγγραφέα, μέσα από μια συνοπτική και σαφέστατη παράθεση της άποψής του. Επειδή όμως οι παπάδες και οι παπαδίζοντες δε διαβάζουν πλέον ούτε την Αγία Γραφή, θα ήταν πολυτέλεια να τους ζητήσουμε να διαβάσουν όχι το βιβλίο του Καζαντζάκη, αλλά τουλάχιστον την πρώτη παράγραφο. Εντούτοις ο Σκορσέζε, εντιμότατα, πριν καν αρχίσει η ταινία προειδοποιεί το θεατή για τις δικές του προθέσεις που ταυτίζονται απολύτως, επί του προκειμένου, μ’ αυτές του Καζαντζάκη. Όποιος λοιπόν διαβάσει την ταινία διαφορετικά απ’ την ιδεολογική «τονικότητα» που υποδεικνύει η δεύτερη καρτολίνα, που λειτουργεί όπως το κλειδί του σολ ή του φα στη μουσική, είναι είτε ηλίθιος είτα κακόπιστος. Πιστεύουμε πως πολλοί απ’ τους Έλληνες παπάδες, όπως και όλοι οι παπαδίζοντες κοσμικοί παραεκκλησιαστικοί, είναι και κακόπιστοι και ηλίθιοι, αφού χαρίζουν αυτή τη βαθειά χριστιανική ταινία στους μη χριστιανούς.
Βασίλης Ραφηλίδης, ΕΘΝΟΣ, 23 Οκτωβρίου 1988 (Κινηματογραφικά θέματα 6, εκδόσεις Αιγόκερος, Αθήνα 1990).
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (2) : Ο «Τελευταίος πειρασμός» – η ταινία και το soundtrack
– The Last Temptation of Christ Full Movie – https://www.youtube.com/watch?v=4Qvf0Jwgjg4
– Peter Gabriel – Passion ( The Last Temptation of Christ) (Full Album)
– https://www.youtube.com/watch?v=qJYHdkAOvK8
