Τι είναι αυτό που μας κάνει ακόμα και σήμερα να μνημονεύουμε τον Ιούλιο Βερν; Η νοσταλγία των νεανικών μας διαβασμάτων; Η εκ των πραγμάτων περίοπτη θέση του στις ιστορίες της λογοτεχνίας ως σκαπανέα της επιστημονικής φαντασίας; Κάποιοι ήρωες του, όπως ο πλοίαρχος Νέμο που έμειναν ως φιγούρες και πέρασαν από την ιστορία της λογοτεχνίας στις κοινωνικές μας αναφορές;
Θέλοντας να βρω απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα ξαναδιάβασα την περίφημη τριλογία του «Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τις θάλασσες- Τα τέκνα του πλοίαρχου Γκραντ-Η Μυστηριώδης Νήσος» και διαπίστωσα ότι το μυστικό του βρίσκεται στον πώς φτιάχνεται ο θαυμαστός, εκκεντρικός κόσμος του Ιουλίου Βερν. Φυσικά διάβασα την τριλογία από τις καλτ- σπάνιες πια εκδόσεις του Αστέρα , με την κόκκινη δερματόδετη επένδυση στην λογοτεχνική απόδοση του ξεχασμένου Γιώργου Τσουκαλά. Μια απόπειρα να διαβάσω κάτι από τις σύγχρονες αποδόσεις αποδείχτηκε μάταιη. Ο «σύγχρονος» μεταφραστής έχει αφαιρέσει την σπίθα, την «τρέλα» που φέρνουν οι ήρωες του Ιουλίου Βερν κι έχει αφυδατώσει το κείμενο από τους χυμούς του.
Οι επιστημονικές ουτοπίες του Βερν μπορεί σήμερα να έχουν απαντηθεί από την τεχνολογία παραμένουν όμως ακόμα γοητευτικές. Είναι το ύφος, το κλίμα και το ήθος της περιπέτειας που διατηρούνται ζωντανά. Αλλά πάνω από όλα είναι αυτοί οι υπέροχοι χαρακτήρες που έχει σκιαγραφήσει με ένα μείγμα ευγενούς τυχοδιωκτισμού, ιπποτικής ευγένειας και αλλοτινής αποκοτιάς. Άγγλοι, Γάλλοι, Αμερικανοί, Πολωνοί, Ρώσοι, ιθαγενείς στην νότιο Αμερική ή την Ζηλανδία και σε απόμακρα νησιά, οι ήρωες του Βερν είναι διαφόρων εθνικοτήτων. Στην εποχή της αποικιοκρατίας ο Βερν είναι ένας δυτικός συγγραφέας που σέβεται τους διαφορετικούς πολιτισμούς ακόμα κι αν κάποιες φορές διακρίνουμε υποδόρια την ανωτερότητα του δυτικού ανθρώπου.
Ο Ιούλιος Βερν και οι ήρωες του
Τα περίφημα ταξίδια του Ιουλίου Βερν κινούνται σε χώρες και χώρους μυθικούς για την εποχή τους. Αφρική, Ωκεανία, Νότιος Αμερική και φυσικά στις θάλασσες όλου του κόσμου, στον υποβρύχιο κόσμο. Πρόκειται για ταξίδια γνώσεων, όπου η γεωγραφία, η εθνολογία, η αστρονομία, η φυσική της χλωρίδας και της πανίδας είναι τα πεδία μέσα στα οποία κινούνται οι ήρωες του. Ο ίδιος για να αφηγηθεί τα ταξίδια των ηρώων του χρησιμοποιούσε λεξικά, γεωγραφικούς και υδρογραφικούς χάρτες, επιστημονικά λεξικά και επιστημονικές μελέτες. Ήταν συνδρομητής του εβδομαδιαίου περιοδικού « Ο Γύρος του κόσμου», και μελετητής των ταξιδιών του εξερευνητή Ντέιβιντ Λίγκβιστον. Ο «Ναυτίλος» του, είχε ως πρότυπο το πρώτο υποβρύχιο «Tortue» που κατασκευάστηκε το 1776 και χρησιμοποιήθηκε στο αμερικάνικο πόλεμο ανεξαρτησίας εναντίον των Άγγλων.
Ο ίδιος δήλωνε : «Είμαστε σε μια εποχή όπου όλα γίνονται… κι αν κάτι δεν είναι δυνατόν να γίνει σήμερα, τότε σίγουρα θα γίνει αύριο χάρη στις επιστημονικές ανακαλύψεις που πληθαίνουν καθημερινώς».
Ήταν άνθρωπος ανήσυχος, είχε κάνει πολλά ταξίδια, με τα πλοία του , ‘Άγιος Μιχαήλ I’, ‘Άγιος Μιχαήλ Il” και ‘Άγιος Μιχαήλ III’. Με αυτά για είκοσι χρόνια διέσχισε τη Βόρεια θάλασσα, τον Ατλαντικό και τη Μεσόγειο, γνωρίζοντας μακρινούς καινούργιους κόσμους.
Ιδεολογικά μισούσε την αποικιοκρατία, και γοητευόταν από την πάλη των λαών για την ανεξαρτησία τους. Η Ελλάδα βρίσκεται στο επίκεντρο του έργου του «Το Αρχιπέλαγος στις φλόγες» (στα ελληνικά από την διασκευή του Νίκου Καζαντζάκη με τίτλο «Οι πειρατές του Αιγαίου») αλλά και στις «Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τις θάλασσες» ο πλοίαρχος Νέμο μαζεύει θησαυρούς από ναυάγια και ενισχύει τον αγώνα ανεξαρτησίας της Κρήτης, ενώ στο δωμάτιο του βρίσκονται κρεμασμένα πορτρέτα αγωνιστών για την εθνική ανεξαρτησία της Πολωνίας, της Ιρλανδίας, της απελευθέρωσης των νέγρων και του ήρωα της ελληνικής επανάστασης Μάρκου Μπότσαρη.
Οι ήρωες του Ιουλίου Βερν, είναι κατά τη γνώμη μου, αυτοί που κάνουν την διαφορά. Ο πλοίαρχος Νέμο, αυτός ο υπέροχος άνθρωπος, ακτιβιστής, ανεξίθρησκος, φανατικός αντίπαλος των αποικιοκρατών, φιλεύρευνος, απότομος όταν χρειάζεται, διαβασμένος επιστήμονας, ευγενής, αποφασιστικός, αυταρχικός με μια πλατιά, ραγισμένη καρδιά. Το μότο του είναι: «Η θάλασσα δεν αναγνωρίζει δεσπότες. Ζήστε στο κέντρο των θαλασσών. Εκεί μόνο θα είστε πραγματικά ανεξάρτητοι. Αυτή δεν ξέρει να δέχεται κανένα αφεντικό. Εκεί είμαι ελεύθερος!». Η θάλασσα μεταφράζεται τελικά ως μια πολιτική ιδέα. Ο Κάπταιν Νέμο αγωνίζεται γι’ αυτήν την ιδέα. Αλλά και ο Αρονάξ, ο επιστήμονας που εγκλωβίζεται στον Ναυτίλο, είναι μια ανεξάρτητη φωνή, γοητεύεται από τον Νέμο, από τις επιστημονικές ανακαλύψεις , από τα μυστήρια της φύσης και βρίσκει τελικά έναν δρόμο συνεννόησης με τον Νέμο. Στα τέκνα του πλοίαρχου Γκραντ, όπου οι πρωταγωνιστές είναι πολύ come il faut ,ευγενείς Άγγλοι, ξεχωρίζει ο μονίμως αφηρημένος επιστήμονας Παγκανέλ, που με τις ιδιοτυπίες του άλλοτε ρίχνει την ομάδα σε περιπέτειες κι άλλοτε τους σώζει. Τέλος στο «Η μυστηριώδης νήσος» ο ναυτικός Πένκροφ και ο προστατευόμενος του νεαρός Χάρμπερτ Μπράουν αναδεικνύονται σε δύο εκλεκτές, φιλέρευνες, φιγούρες που συμπληρώνουν το κύρος των δύο άλλων ηρώων του Κύρου Σμιθ και του δημοσιογράφου Γεδεών Σπίλετ.
Το ταξίδι και η έννοια του ταξιδιού στον Βερν εμπεριέχει μεν το τυχοδιωκτικό στοιχείο αλλά δεν μοιάζει με αυτό των φλανέρ ή αργότερα των Αμερικανών μπιτ. Γιατί στον Βερν το ταξίδι έχει τελικό στόχο. O Βερν είναι ένας οραματιστής, κυνηγάει το όραμα μιας καλύτερης ζωής που θα βασίζεται στην επιστήμη. Όμως δεν έχει αυταπάτες για την εποχή του, η δημοκρατία και η ανεξαρτησία των εθνών τον συγκλονίζει και τον εμπνέει. Αυτό που παραμένει διαχρονικό σήμερα στον αναγνώστη είναι η περιπέτεια στο άγνωστο. Η συνεχής αντιμετώπιση κινδύνων, το ρίσκο των ηρώων, η θέληση για υπέρβαση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ιούλιος Βερν είχε θαυμαστές τον Αρθούρο Ρεμπό, τον Ευγένιο Ιονέσκο, τον Ζαν Κοκτό και τον Αντουάν ντε Σεντ-Εξυπερί.
Θα λέγαμε εν κατακλείδι ότι ο Βερν είναι ένας διαπρεπής πρώιμος συγγραφέας του φανταστικού και όχι ένας μεταμοντέρνος όπως περίπου τον ήθελε ο Ρολάν Μπαρτ. Τα Φανταστικά ταξίδια , όπως έχει ονοματίσει το σύνολο του έργου του ο Ιούλιος Βερν βασίζονται στην εμπιστοσύνη στη γνώση και στην πρόοδο, αλλά ταυτόχρονα υπονομεύονται από την αμφιθυμία του συγγραφέα όσον αφορά στην πραγματική διάσταση του ανθρώπινου είδους και την ισχυρή τάση του για εξουσία πάνω στους άλλους. Παραμένει όμως ισχυρό το ρίσκο του οράματος- αυτό που και σήμερα εξακολουθεί να μας συγκινεί.
Η τριλογία
Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τις θάλασσες
Το 1865 η Γεωργία Σάνδη γράφει στον διάσημο τότε Ιούλιο Βερν τον θαυμασμό της για το έργο του και του δίνει την έμπνευση για την ωραιότερη τριλογία του: «Σας ευχαριστώ, κύριε, για τα υπέροχα λόγια που τοποθετήσατε σε δυο έργα εντυπωσιακά, τα οποία κατάφεραν να διασκεδάσουν μια βαθιά οδύνη που ζω και να με κάνουν ν’ αντέξω την έγνοια της. Ένα μόνο με βασανίζει σχετικά με τα έργα αυτά: τα τέλειωσα και δεν έχω μια ντουζίνα ακόμη να διαβάσω. Ελπίζω σύντομα να μας οδηγήσετε στα βάθη της θάλασσας και να βάλετε τους πρωταγωνιστές σας να ταξιδέψουν μέσα σε αυτά τα μηχανήματα που βυθίζονται, και που η επιστήμη κι η φαντασίας σας θα σας επιτρέψουν να τελειοποιήσετε».
Έτσι ο Βερν ξεκινά να γράψει το αριστούργημά του «Είκοσι χιλιάδες λεύγες υπό τη Θάλασσα» και να αφηγηθεί την ιστορία του πιο περίεργου ήρωά του, του πλοίαρχου Νέμο (από το nemo- θυμίζει το ομηρικό Κανένας) και του υποβρύχιου σκάφους του «Ναυτίλος» με το οποίο θα οργώσει τις θάλασσες.
Ο πλοίαρχος Νέμος ένας ατίθασος, μοναχικός επαναστάτης, αντι – ‘Άγγλος, εφευρέτης, παλληκάρι, δίκαιος με πίστη στους αγώνες των λαών αλλά και εκδικητικός μισάνθρωπος διασχίζει τις θάλασσες με τον υπερσύγχρονο σκάφος του «Ναυτίλος» σπέρνοντας τον τρόμο. Η κυβέρνηση της Αμερικής στέλνει ένα εξοπλισμένο πλοίο για να βρει αυτό το επικίνδυνο «θαλάσσιο τέρας». Στο πλοίο επιβαίνουν ο επιστήμονας Αρονάξ, ο βοηθός του με το όνομα Σύμβουλος και ο Καναδός Νεντ Λαντ, περίφημος καμακιστής φαλαινών της εποχής. Οι τρείς του θα συναντήσουν τον «Ναυτίλο» και θα εγκλωβιστούν στα υπόγεια του γνωρίζοντας από κοντά τον πλοίαρχο Νέμο. Είναι αιχμάλωτοί του για πάντα και για αντάλλαγμα ο Νέμο τους προσφέρει καταπληκτικές εμπειρίες από ένα ταξίδι στα βάθη των θαλασσών. Θα τους γνωρίσει την χαμένη πόλη Ατλαντίδα, ναυάγια γεμάτα μυθώδεις θησαυρούς, θα πολεμήσουν με τεράστια χταπόδια κι άλλα «τέρατα» της θάλασσας. Αλλά το πιο θαυμαστό είναι το ίδιο το σκάφος του «Ναυτίλου» που κινείται με σύγχρονα τεχνολογικά μέσα, διαθέτει ηλεκτρισμό, συρόμενες πόρτες, περίπλοκα στοιχεία άμυνας κ.ά. που στηρίζονται στην αξιοποίηση των υλικών που παράγει η θάλασσα.
Τα τέκνα του πλοίαρχου Γκραντ.
Το πλήρωμα της θαλαμηγού “Ντάνκαν” βρίσκει στη θάλασσα ένα μπουκάλι που περιέχει τρία σημειώματα, σε τρεις διαφορετικές γλώσσες, μισοσβησμένα από τη θάλασσα. Συνδυάζοντας το περιεχόμενο των τριών σημειωμάτων, οι ιδιοκτήτες της θαλαμηγού, ο λόρδος Γκλέναρβαν και η γυναίκα του, μαθαίνουν για το ναυάγιο του “Μπριτάνια”, ενός πλοίου που κυβερνούσε ο οραματιστής πλοίαρχος Γκραντ. Οραματιστής γιατί ήθελε να βρει ένα μακρινό νησί και να οργανώσει ένα πραγματικά ανεξάρτητο κράτος. Οι ιδιοκτήτες του σκάφους ο λόρδος Γκλέναρβαν και η γυναίκα του αποφασίζουν να ψάξουν τους επιζώντες του ναυαγίου σ’ όλη τη γη, στηριζόμενοι μόνο στο γεωγραφικό πλάτος όπου συνέβη το ναυάγιο. Μαζί τους θα πάρουν και τα παιδιά του πλοιάρχου Γκραντ. Στο ταξίδι τους γύρω από τη γη θα συναντήσουν ένα σωρό εμπόδια, τα περισσότερα από τα οποία τα έχει μηχανευτεί ένας πανούργος αντίπαλός τους. Τo ταξίδι ακολουθεί τη διαδρομή του 37ου παράλληλου διασχίζει την Χιλή, την Παταγονία, φθάνει στον Ατλαντικό και από εκεί στον Ινδικό για να καταλήξει στο τέλος στην Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία. Πρόκειται για ένα περιπετειώδες ταξίδι γεμάτο αντιξοότητες καθώς οι ήρωες θα αντιμετωπίσουν καταιγίδες, εκρήξεις ηφαιστείων, ναυάγια, αλλά και άγριους ληστές, φυλές ανθρωποφάγων ιθαγενών και, κυρίως, την πανουργία ενός κατάδικου, του Έυρτον, ο οποίος θα προσπαθήσει να τους κλέψει το καράβι με παντοίους τρόπους. Στο τέλος θα εγκαταλείψουν τον Έυρτον σε ένα μικρό άγνωστο νησί, ως τιμωρία για τις πράξεις του.
H Μυστηριώδης Νήσος
Κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου, στις 20 Μαρτίου του 1865 και ενώ η πόλη Ρίτσμοντ πολιορκούνταν από τους Βορείους, πέντε άντρες οι οποίοι ήταν αιχμάλωτοι των Νοτίων σχεδίαζαν να δραπετεύσουν με αερόστατο. Ήταν ο μηχανικός του στρατού των Βορείων Κύρος Σμιθ, ο δημοσιογράφος Γεδεών Σπίλετ, ο ναυτικός Πένκροφ, ο νεαρός Χάρμπερτ Μπράουν (προστατευόμενος του Πένκροφ) και ο Ναμπ (μαύρος υπηρέτης του μηχανικού Κύρου Σμιθ). Η ευκαιρία για την απόδραση δόθηκε σε μια στιγμή που, λόγω φοβερής καταιγίδας, το αερόστατο με το οποίο ο Τζόναθαν Φόρστερ, φανατικός αυτονομιστής των Νοτίων, θα περνούσε πάνω από τις γραμμές των πολιορκητών του Ρίτσμοντ, έμεινε αφρούρητο λόγω της καταιγίδας. Οι πέντε τολμηροί Αμερικανοί παίρνοντας μαζί τους και τον Τοπ, τον πιστό σκύλο του μηχανικού Σμιθ, μπαίνουν στο αερόστατο και απογειώνονται ενώ η καταιγίδα μαίνεται.
Μετά από τέσσερις ημέρες ταξίδι στο άγνωστο, το αερόστατο πέφτει στη θάλασσα, ταλαιπωρημένο από την λαίλαπα, κοντά σε μια ακτή. Οι ναυαγοί ανακαλύπτουν ότι η στεριά στην οποία είχαν βρεθεί ήταν ένα άγνωστο και ακατοίκητο νησί του Ειρηνικού.Από την πρώτη στιγμή, ο μηχανικός Σμιθ φροντίζει να δημιουργήσει μια εγκατάσταση όσο το δυνατόν πιο τέλεια, σαν να μην επρόκειτο να φύγουν ποτέ. Μέρα με τη μέρα αντιμετωπίζονταν αποτελεσματικά οι διάφορες ανάγκες σε φαγητό και σε στέγη. Άγρια ζώα, ψάρια και πτηνά αποτελούν το φαγητό τους και μια μεγάλη και απρόσιτη σπηλιά το σπίτι τους. Στο νησί συμβαίνουν διάφορα περίεργα πράγματα, νοιώθουν ότι κάποιος υπάρχει και ίσως τους προστατεύει. Και κάπου εδώ η τριλογία ολοκληρώνεται καθώς ο Πλοίαρχος Νέμο, εγκλωβισμένος και μόνος του (αφού το πλήρωμά του είχε πεθάνει) στον Ναυτίλο, φανερώνεται και λύνει το μυστικό του: αποκαλύπτει ότι ήταν ένας Ινδός πρίγκηπας ονόματι Ντακάρ, που μισούσε την αποικιοκρατική Αγγλία, ηγήθηκε της επανάστασης στη χώρα του, ηττήθηκε, απογοητεύτηκε και αποχώρησε από τον κόσμο τούτο επιλέγοντας να ζήσει στον υποβρύχιο και χωρίς «ανθρώπινες ασθένειες» κόσμο. Μετά από μήνες, οι ναυαγοί βρήκαν ένα σημείωμα το οποίο έγραφε πως ένας ναυαγός υπήρχε στο νησί Ταμπόρ, νοτιοδυτικά του νησιού Λίνκολν. Αμέσως έσπευσαν να πάνε και, αφού κατασκεύασαν ένα καράβι που το ονόμασαν «Καλότυχο», τον βρήκαν εξαθλιωμένο. Ήταν ο κακοποιός Εύρτον, μετανιωμένος πια, που είχαν αφήσει σε ένα ερημονήσι , ο λόρδος Γκλέναρβαν. Κι έτσι ξαναπιάνουμε το νήμα με τα «Τέκνα του πλοίαρχου Γκραντ» και ολοκληρώνεται η τριλογία.
Επίλογος
Η περιπέτεια, το ταξίδι, σύμφυτο της ανθρώπινης εξέλιξης έχει αποδοθεί με τον καλύτερο τρόπο από τον Ιούλιο Βερν. Τα βιβλία του σε δεκάδες μεταφράσεις και αποδόσεις στην ελληνική γλώσσα βρίσκονται σε όλα τα βιβλιοπωλεία. Έχει επηρεάσει δεκάδες λογοτέχνες, μεταξύ των οποίων και τον Ανδρέα Εμπειρίκο, ο οποίος όχι μόνο εμπνεύστηκε το οκτάτομο μυθιστόρημα-ποταμό Ο Μεγάλος Ανατολικός από το βιβλίο του Βερν Η πλωτή νήσος, αλλά συμπεριέλαβε και τον μεγάλο Γάλλο συγγραφέα μεταξύ των επιβατών του υπερωκεάνιου που έδωσε το όνομά του στο βιβλίο. Οι Ιστορίες της Λογοτεχνίας δεν τον περιλαμβάνουν πάντα στις σελίδες τους (παράδειγμα η πρόσφατη και στα ελληνικά Μικρή Ιστορία της Λογοτεχνίας, μτφρ: Γ.Λαμπράκος, Πατάκης) αλλά οι περισσότεροι αναγνώστες τον κατατάσσουν στους «κλασικούς». Οι μικροί τον διαβάζουν και σήμερα, οι μεγάλοι αναφέρονται πάντα στα βιβλία του, ακόμα κι αν έχουν περάσει χρόνια από τότε που τα διάβασαν Και για να θυμηθώ τον Ίταλο Καλβίνο ο Ιούλιος Βερν είναι κλασικός γιατί αν τον έχεις διαβάσει έχεις ένα δικό σου πλούτο, αν τύχει να τον ξαναδιαβάσεις μπορείς να έχεις μια ανακάλυψη εξίσου δυνατή με την πρώτη φορά.