Τι λένε τα στοιχεία θνησιμότητας της ΕΛΣΤΑΤ για την πανδημία. Ρεκόρ ετήσιας αύξησης θανάτων από το 1948. Η πανδημία δεν σκοτώνει μόνο με τον κορονοϊό.
Με τη λέξη “υπερθνησιμότητα” ή “υπερέχουσα θνησιμότητα” αποδίδεται στα Ελληνικά ο όρος “excess mortality” και περιγράφεται το ποσοστό των θανάτων σε μια περιοχή επί του πληθυσμού της, από κάθε αίτιο στη διάρκεια μιας κρίσης, πέραν του στατιστικά αναμενόμενου στην περιοχή με βάση τη θνησιμότητα πριν την κρίση. Πρόκειται για ένα μέγεθος (όπως και το συναφές “excess deaths” – “θάνατοι υπεράνω του αναμενόμενου” – “πλεονάζοντες θάνατοι”) που χρησιμοποιείται για να εκτιμηθούν οι απώλειες ζωών στον πόλεμο (τελευταία π.χ. στο Ιράκ, στο Κογκό, στη Λιβύη) όχι μόνο εξαιτίας της άμεσης πολεμικής βίας, αλλά και των παρεπομένων των πολέμων στις βασικές υποδομές, στο σύστημα περίθαλψης και υγείας, στη διάδοση ασθενειών, στον υποσιτισμό κτλ. Ο υπολογισμός αυτός δεν συνιστά ακριβή επιστήμη στην περίπτωση των πολέμων (μια και πολύ συχνά δεν μπορείς ούτε να μετρήσεις τους νεκρούς με ασφάλεια, ούτε έχεις κάποια αξιόπιστη βάση, ιδίως όταν – όπως στην περίπτωση του Ιρακ – είχε προηγηθεί της εισβολής μια δεκαετία εξοντωτικών κυρώσεων) και συχνά γίνεται διαφιλονικούμενο μέγεθος στα πλαίσια πολιτικών και γεωπολιτικών σκοπιμοτήτων, αλλά προσφέρει μιας ιδέα της κλίμακας της εκάστοτε καταστροφής.
Η ίδια αμφισβήτηση υπάρχει όταν πρόκειται για τα θανατηφόρα αποτελέσματα καθεστώτων κυρώσεων, όπως π.χ. οι κυρώσεις που έχουν επιβληθεί από τις ΗΠΑ στην Βενεζουέλα τα τελευταία χρόνια. Τα μεγέθη είναι κάπως πιο εύκολα και λιγότερο αμφιλεγόμενα μετρήσιμα στις πανδημίες, υπάρχουν σχετικά ασφαλείς μελέτες π.χ. για την υπερθνησιμότητα που συσχετιζόταν με την επιδημία της “Ισπανικής” γρίπης, και φυσικά οι μελέτες για την ανά χώρα υπερθνησιμότητα εξαιτίας της πανδημίας COVID-19, είναι πολλές. Όλες δείχνουν πως η πανδημία δε σκοτώνει μόνο μέσα από την ασθένεια την ίδια, αλλά και μέσω της αναταραχής και της πίεσης στις υποδομές που προκαλεί.
Εκτιμήσεις της υπερέχουσας θνησιμότητας έχουν γίνει σε πολλά μέρη του κόσμου: στη Βρετανία π.χ. έχει ξεπεράσει κάθε προηγούμενο από την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς καν να έχει συνυπολογιστεί ακόμα ο φονικότατος στην Βρετανία, Δεκέμβρης του 2020. Στις ΗΠΑ η σοκαριστική έξαρση θανάτων μέσα στο 2020 είναι ορατή στο παρακάτω γράφημα:
Υπερθνησιμότητα σε Γερμανία και Ισπανία ανά ηλικιακή ομάδα
Υπερθνησιμότητα σε διάφορες χώρες (η Ελλάδα παρουσιάζεται με στοιχεία μέχρι τον Σεπτέμβρη)
Υπερθνησιμότητα στην Ελλάδα
Τι συμβαίνει λοιπόν στην Ελλάδα, ποια είναι η εικόνα της πανδημικής έξαρσης της θνησιμότητας στη χώρα μας;
Χθες το Υπουργείο Εσωτερικών δημοσίευσε τα ληξιαρχικά στοιχεία θανάτων για το 2020. Αυτό επιτρέπει την εξαγωγή κάποιων συμπερασμάτων για τη θνησιμότητα εξαιτίας της πανδημίας στην χώρα μας με μερικούς απλούς υπολογισμούς. Οι παρακάτω υπολογισμοί έγιναν “στο πίσω μέρος ενός φακέλου” όπως λέγεται και με τη βοήθεια ενός απλού υπολογιστικού φύλλου. Δεν αποτελούν πλήρη ανάλυση αλλά μια παρουσίαση του τι μας μαθαίνουν τα στοιχεία αυτά για την πανδημία και τις επιπτώσεις της στην Ελλάδα.
Βλέπουμε πως οι θάνατοι έχουν αυξηθεί από 125.755 το 2019, σε 135.472 το 2020, αύξηση σχεδόν 10.000 θανάτων (9717) ή 7,7% σχέση με το 2019. Αν βάλουμε τα στοιχεία θανάτων από το 2010 μέχρι το 2020 (αρχείο .xls) σε ένα γράφημα έχουμε την ακόλουθη εικόνα:
Για να επιβεβαιώσουμε την πραγματική αύξηση της θνησιμότητας λόγω της πανδημίας και επειδή φαίνεται πως υπάρχει ανοδική τάση θνησιμότητας τα τελευταία χρόνια (που αντανακλά τον γηράσκοντα πληθυσμό και έχει επιταχυνθεί από τα μνημόνια και μετά, το 2010, όταν και άρχισε να μειώνεται ο πληθυσμός της χώρας με τη μετανάστευση των ενεργών οικονομικά Ελλήνων και μεταναστών από τη χώρα), ας συγκρίνουμε τη φετινή τιμή όχι μόνο με την περσινή, αλλά με την προβολή της αυξητικής τάσης στο 2020. Αυτό κάνουμε παρακάτω με τη βοήθεια των στοιχειωδών εργαλείων γραμμικής παλινδρόμησης που προσφέρει το excel.
Με υπολογισμένη αριθμητικά την κλίση και την τεταγμένη, η εκτίμηση για την υπερθνησιμότητα μεταφράζεται σε αριθμό επιπλέον θανάτων στο ~8000 (+/1 1000) χονδρικά. Άρα σε κάθε περίπτωση μιλάμε για μια αισθητή αύξηση της θνησιμότητας πέραν του στατιστικά αναμενόμενου. Η αύξηση της θνησιμότητας σε ετήσια βάση ήταν άλλωστε φέτος η μεγαλύτερη στην ιστορία της χώρας μας από το 1948…
Ο Φονικός Νοέμβρης και Δεκέμβρης του 2020
Αν όμως εξετάσουμε τα στοιχεία προσεκτικότερα, θα δούμε πως η αύξηση της θνησιμότητας το 2020, αφορά σχεδόν εξολοκλήρου το τέλος του 2020. Η ΕΛΣΤΑΤ είχε δημοσιεύσει εκτιμήσεις του αριθμού θανάτων ανά εβδομάδα σε σύγκριση με την αντίστοιχη εβδομάδα του 2019 για όλες τις εβδομάδες μέχρι τις 29 Αυγούστου. Σε αυτές εμφανιζόταν μάλιστα οριακή μείωση των συνολικών θανάτων σε σχέση με το 2019. Μέχρι τις 29 Αυγούστου λοιπόν είχαμε το 2020, 86.093 θανάτους συνολικά στην Ελλάδα, έναντι 86.322 θανάτων τον αντίστοιχο διάστημα του 2019.
Έχουμε όμως συγκριτικά στοιχεία από την ΕΛΣΤΑΤ και για τους θανάτους μέχρι την 30η Οκτωβρίου του 2020 όταν οι θάνατοι μέσα στο 2020 είχαν κατά τι ξεπεράσει τους αντίστοιχους θανάτους το 2019 – κατά μόλις 0,75%. με βάση την πληροφορία αυτή μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα τη δραματική εξέλιξη στο δίμηνο Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου. Στο δίμηνο αυτό (από 30/10-31/12) οι θανόντες το 2019 ήταν συνολικά 19.436. Το 2020 έφτασαν τους 29.150 – διαφορά 9714 θανόντων σχεδόν ακριβώς η ετήσια διαφορά θανάτων μεταξύ 2019 και 2020. Όλοι οι επιπλέον θάνατοι μεταξύ 2019 και 2020 προέκυψαν τους τελευταίους δύο μήνες του έτους. Άξια λόγου υπερθνησιμότητα είχαμε σε μηνιαία βάση μόνο σε αυτήν την περίοδο.
Στις 30 Οκτωβρίου οι θάνατοι από COVID-19 από την αρχή της πανδημίας είχαν φτάσει τους 620. Στις 31 Δεκεμβρίου είχαν φτάσει τους 4838. 4218 δηλαδή ήταν οι νεκροί από COVID-19 τους δύο τελευταίους μήνες της χρονιάς (συν την 31η Οκτωβρίου). Παρατηρούμε πως οι επιπλέον θάνατοι, με βάση την σύγκριση με το 2019, στο διάστημα αυτό ήταν υπερδιπλάσιοι των καταγεγραμμένων θανάτων από τον κορονοϊό. Οι παράπλευροι αυτοί πανδημικοί θάνατοι όπως είπαμε είναι ο κανόνας (συμβαίνουν στον έναν ή τον άλλο βαθμό σε όλες τις χώρες που έπληξε σκληρά η πανδημία, όπως ίσχυσε και στην εποχή της Ισπανικής γρίπης) και ενδέχεται να οφείλονται σε πολλές αιτίες:
Σε Υποκαταμέτρηση θανάτων από COVID-19
Στην αυξημένη θνησιμότητα λόγω αναβολής προγραμματισμένων χειρουργείων, ανεπαρκούς διαθεσιμότητας νοσοκομειακών κλινών και ιδίως κλινών ΜΕΘ, αποφυγής επισκέψεων σε γιατρούς, κέντρα υγείας και νοσοκομεία λόγω του φόβου της πανδημίας, και γενικότερα τη συμπίεση και το φόρτωμα του ΕΣΥ ιδίως σε περιοχές όπου σάρωνε η πανδημία.
Σε αυξημένη νοσηρότητα λόγω του άγχους επιβίωσης, της εργασίας, του εγκλεισμού και της ζωής σε κλειστούς χώρους (παρότι η αντίστοιχη περίοδος καραντίνας τον Μάρτιο δεν παρουσίασε τέτοια φαινόμενα, η δεύτερη καραντίνα έγινε σε πολύ πιο ασφυκτικές οικονομικές και ψυχολογικές συνθήκες).
Ο εντοπισμός της υπερθνησιμότητας
Πέρα από τον χρονικό εντοπισμό όμως της πανδημικής αιχμής υπάρχει και η γεωγραφική. Στο δελτίο που εξέδωσε το Υπ.Εσ. περιλαμβάνεται ο αριθμός των ληξιαρχικών πράξεων θανάτου σε όλη την επικράτεια μέχρι το επίπεδο της δημοτικής ενότητας. Εκεί βλέπουμε όπως γνωρίζαμε και φανταζόμασταν πώς η αιχμή της υπερέχουσας θνηισμότητας βρίσκεται στη Βόρεια Ελλάδα, και ιδίως στις περιφέρειες της Μακεδονίας, της Θράκης και, δευτερευόντως, της Θεσσαλίας . Τα στοιχεία συνάδουν σε μεγάλο βαθμό με τα στοιχεία που είχε συλλέξει (παρά την πλήρη επικοινωνιακή συσκότιση του ΕΟΔΥ στο θέμα αυτό) για την κατανομή των θανάτων το iMedD
Από τα στοιχεία των ληξιαρχείων λοιπόν σημειώνω τις ακόλουθες αυξήσεις θανάτων σε σχέση με το 2019 για επιλεγμένες Π.Ε. της χώρας μας:
Π.Ε. Γρεβενών – αύξηση 27,6%
Π.Ε. Δράμας – αύξηση 23,2%
Π.Ε Ξάνθης – αύξηση 19,8%
Π.Ε Πέλλας – αύξηση 18,9%
Π.Ε. Πιερίας – αύξηση 17,6%
Π.Ε. Σερρών – αύξηση 16,8%
Π.Ε. Καβάλας – αύξηση 16.1%
Π.Ε. Κιλκίς – αύξηση 14,4%
Π.Ε. Καστοριάς – αύξηση 12.9%
Π.Ε. Ημαθίας – αύξηση 12.2%
Π.Ε. Θεσσαλονίκης – αύξηση 11,9%
Π.Ε. Μαγνησίας – αύξηση 11.8%
…
Αττικής – αύξηση 2.8%
Ο ταλαιπωρημένος νομός Κοζάνης έχει 5,5% αύξηση θανάτων σε σχέση με πέρυσι, σχεδόν όμως όλη η αύξηση αφορά την Πτολεμαΐδα και μόνον, που είδε αύξηση θανάτων σε σχέση με το 2019 κατά 36%. Κάτι που συνάδει με την οργισμένη αντίδραση των τοπικών φορέων της Κοζάνης για την πέραν της λογικής παράταση του αέναου καθολικού λοκ-ντάουν στον νομό. Μια πληρέστερη ανάλυση δεν είναι στους στόχους του παρόντος, αλλά η γενική εικόνα είναι παρόμοια: Μακεδονία, Θράκη και Θεσσαλία υπέστησαν το μεγαλύτερο φορτίο των επιπλέον θανάτων ενώ η θνησιμότητα στη Νότια Ελλάδα παρέμεινε στα περσινά επίπεδα με μικρές μεταβολές συνολικά, πλην στενά τοπικών εξαιρέσεων. Το δε θανατηφόρο φορτίο έπεσε σχεδόν όλο μαζί στη Βόρεια Ελλάδα τους δύο τελευταίους μήνες της χρονιάς.
Η γεωγραφική κατανομή των επιπλέον θανάτων, αλλά και η σαφής συμμετοχή στη συνολική θνησιμότητα παράπλευρων αιτιών θανάτου σε αναλογία σχεδόν 1 προς 1, ίσως θα πρέπει να οδηγήσει στην αναθεώρηση της στρατηγικής των γενικευμένων οριζόντιων λοκ-ντάουν και να κατευθύνει τη διαχείριση της πανδημίας σε τοπικές και έγκαιρες παρεμβάσεις μετά από εκτεταμένα τεστ. Παράλληλα, οι πρόσφατες συρροές στη Λακωνία και την Αργολίδα, όχι συμπτωματικά θεωρώ την εποχή της συγκομιδής των πορτοκαλιών, αλλά και η ένταση της διάδοσης του ιού σε εργασιακούς χώρους σε όλη την Ελλάδα (και η Πτολεμαΐδα είναι χαρακτηριστική περίπτωση), ίσως θα έπρεπε να αναπροσανατολίσουν τη λήψη μέτρων από την απαγόρευση τω καθ ιδίαν περιπάτων σε πάρκα, στην παρακολούθηση και την αστυνόμευση των χώρων εργασίας για την τήρηση βασικών κανόνων υγιεινής.