Από την Άννα Τζάκου*
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΚΡΟΤΟΥΣ ΚΑΙ ΣΙΩΠΕΣ (Συνεργασία του Νόστιμον Ήμαρ με το Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης)
Τα Κέντρα Πρόληψης των εξαρτήσεων και προαγωγής της ψυχοκοινωνικής υγείας ανέλαβαν τη χρονιά που μας πέρασε να υλοποιήσουν παρεμβάσεις στα σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο πλαίσιο της θεματικής βδομάδας, όπως όρισε το υπουργείο παιδείας. Η θεματική των παρεμβάσεων είχε να κάνει με τη χρήση ουσιών και τις έμφυλες ταυτότητες και μπορούμε να πούμε ότι ενδεχομένως ήρθε σαν συνέχεια των παρεμβάσεων που έτσι κι αλλιώς υλοποιούσαν τα Κέντρα σε γυμνάσια και λύκεια όλα αυτά τα χρόνια.
Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ξεκάθαρα το θέμα των έμφυλων ταυτοτήτων τέθηκε ως σημαντικό θέμα προς συζήτηση ίσως όχι τυχαία, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι ακολούθησε και το περιβόητο νομοσχέδιο για τη νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου. Και τα δύο επέφεραν πανικό. Αρχικά ακουγόταν ότι «θα πάνε να μιλήσουνε στα παιδιά μας για τους ομοφυλόφιλους» (η πιο ευγενική εκδοχή) έως «θέλουν να παρουσιάσουν το ανώμαλο ως φυσιολογικό» (η μέτρια εκδοχή γιατί ναι, ακούστηκαν και χειρότερα που προτιμώ να μην αναφέρω εδώ).
Η θεματική βδομάδα υλοποιήθηκε, ακολούθησαν δε και τηλεοπτικές εκπομπές με εντυπώσεις και συμπεράσματα, από τις οποίες απουσίαζε, όλως περιέργως, ο λόγος των Κέντρων Πρόληψης, παρόλο που κατά πλειοψηφία υλοποίησαν τις παρεμβάσεις αυτές. Θα το προσπεράσουμε αυτό, γιατί είναι από μόνο του μεγάλο θέμα προς ανάλυση. Θα εστιάσουμε στο γεγονός ότι εκ των υστέρων ο πανικός εξατμίστηκε. Είτε γιατί τα παιδιά δεν έγιναν από ομαλά ανώμαλα, είτε γιατί δεν έμαθαν για τους ομοφυλόφιλους, είτε γιατί προβληματίστηκαν σχετικά με τα έμφυλα στερεότυπα και την καταπίεση και δυσφορία που συχνά προκαλούν αυτά.
Η επιστροφή του πανικού
Το γεγονός ότι λίγο καιρό μετά ήρθε στο προσκήνιο το νομοσχέδιο για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου και ο πανικός επέστρεψε, με επίσης ευρείας γκάμας αντιδράσεις, δείχνει τη μεγάλη υποκρισία και τον ανεξέλεγκτο τρόμο που σαν κοινωνία κρύβουμε σχετικά με την όποια σεξουαλική και οπτική διαφοροποίηση γύρω από το φύλο. Ενώ παντού γύρω μας προβάλλονται εικόνες σεξ σε βαθμό ύποπτα μαζικό, ενώ βλέπουμε καθημερινά τα παιδιά να εκτίθενται σε εικόνες επιθετικά προκλητικές ως προς την ηλικία και την ανάπτυξή τους, ενώ ακόμα και η τελευταία διαφήμιση για πλυντήριο οφείλει να υπονοεί σεξ -αλλιώς τα ρούχα δεν βγαίνουν καθαρά- εμείς ως κοινωνία αισθανόμαστε άβολα όταν διαφορετικές σεξουαλικές επιλογές προβάλλονται.
Δεν θα σταθώ στο γεγονός ότι η θεματική βδομάδα ήταν ένα πυροτέχνημα, μια ανοργάνωτη κίνηση για να προετοιμάσει κακήν κακώς ένα νομοσχέδιο. Ενδεχομένως ακριβώς αυτό ήταν.
Θα σταθώ στη συνέχεια του πανικού ως σταθερή αντίδραση μιας κοινωνίας βαθιά προσηλωμένης στην κανονικότητα της ετεροφυλόφιλης οικογένειας, της ετεροφυλόφιλης επιλογής, ενδεχομένως του ετεροφυλόφιλου φαίνεσθαι. Δομικό στοιχείο της κοινωνίας μας η διατήρηση της πατροπαράδοτης οικογένειας, με μοντέρνες πινελιές βέβαια, ως πυρήνας αυτοεκπλήρωσης με μπόλικα χειροκροτήματα, να καλύπτει τις τεράστιες ελλείψεις ενός κράτους στην κοινωνική πολιτική και πρόνοια, στην αντιμετώπιση της ανεργίας και της ανέχειας. Ένα πατροπαράδοτο βολικό κατασκεύασμα που ευτυχώς μας σώζει στους καιρούς που ζούμε. Από πάντα, πόσο μάλλον στις μέρες μας, η οικογένεια αποτελούσε το μοναδικό καταφύγιο, αλλά κάποιες φορές και φυλακή, για ανθρώπους με αναπηρίες, με ψυχιατρικά προβλήματα, με δυσμορφίες, που φρόντιζε για το «άρρωστο» κομμάτι της κοινωνίας. Η απουσία της σήμαινε περισσότερη θέαση, άρα περισσότερη απαίτηση για δομές. Τώρα πιο έντονα αποτελεί τη μοναδική πηγή χρηματοδότησης για ορισμένα μέλη, οπότε γίνεται κατανοητό από πού αντλείται η αναγκαιότητα της ύπαρξης, συνοχής και διατήρησής της ως έχει, πάση θυσία.
Το πρόβλημα δεν έγκειται στο πόσο χρήσιμη, κοινωνικά αναγκαία και συναισθηματική φωλιά είναι η οικογένεια, προφανώς σε πολλές περιπτώσεις είναι. Το πρόβλημα προκύπτει όταν οτιδήποτε αποκλίνει από αυτό το σχήμα βιώνεται ως απειλητικό, ως προκλητικό, ως ικανό να τινάξει την ύπαρξή της στον αέρα.
«Αρκεί να μην φαίνονται»…
Ένα κύριο επιχείρημα που ακούμε συχνά από ανθρώπους που «δεν έχουν πρόβλημα» με το διαφορετικό είναι το: «αρκεί να μην φαίνονται, να μην προκαλούν», να μείνουν στο σκοτάδι δηλαδή, να μην είναι ορατοί. Είτε αυτοί είναι ομοφυλόφιλοι, είτε αμφιφυλόφιλοι, είτε διεμφυλικοί. Πώς τολμούν δηλαδή, όχι μόνο να υπάρχουν και να κάνουν ότι θέλουν, αλλά να κυκλοφορούν την ύπαρξή τους δημόσια και επιπλέον να το δηλώνουν και στα επίσημα έγγραφα τους. Σαν αυτό να ξεπερνάει κάποια όρια που εμείς, βέβαια, θέσαμε για το τι επιτρέπεται να φαίνεται και τι όχι.
Επιπλέον η αμηχανία, το μπέρδεμα και ο πανικός είναι έκδηλος και σε όλο το επιστημονικό στερέωμα, το οποίο φλυαρώντας ακατάπαυστα προσπαθεί κατά κύριο λόγο να ερμηνεύσει την επιλογή ταυτότητας φύλου είτε ως ψυχοπαθολογία είτε ως εγωιστική καθυπόταξη της φύσης. Ότι δηλαδή το σώμα είναι καταρχήν ένα βιολογικό σκεύος και έρχεται το κοινωνικό φύλο να το μπερδέψει ή να το αφανίσει. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι δεν είναι ξεχωριστά τεμάχια, όπως η ψυχή δεν μπορεί να διαχωριστεί από το σώμα έτσι και το σώμα δεν νοείται διαχωρισμένο στα χαρακτηριστικά του και στην εικόνα-αναπαράσταση που έχουμε για αυτά. Όλοι γεννιόμαστε με κάποια χαρακτηριστικά φύλου τα οποία τα αντιλαμβανόμαστε μέσω της κοινωνικής μας διαπαιδαγώγησης. Το σώμα αναπτύσσεται μαζί με την αντίληψη του σώματος. Με λίγα λόγια μαθαίνουμε τι πάει να πει αγόρι, τι πάει να πει κορίτσι, και τι αναμένεται από εμάς ως συμπεριφορά και επιλογές. Το αν θα συμφωνήσω με τις αναμονές του φύλου ή όχι, αν θα τις αναπαράγω πιστά, αν θα διαφοροποιηθώ, αν θα τις αρνηθώ πλήρως, αν διορθώσω τελικά το φύλο, είναι αναφαίρετο δικαίωμα, δεν είναι ζητούμενο προς εξέταση.
Ζητούμενο προς εξέταση θα έπρεπε να είναι γιατί στη δεδομένη εποχή, όπου η ανοχή στο διαφορετικό έχει γίνει σύνθημα, όταν το διαφορετικό αφορά στις ταυτότητες φύλου είναι σαν να ξυπνά η πιο αρχέγονη κοινωνική απειλή.
*Κοινωνιολόγος, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Σωματείου των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης