Από τον Κυριάκο Σεραφειμάκη
Όταν κάποιος χαράζει μια πορεία υπάρχουν μόνο δυο πιθανές εξελίξεις. Είτε θα παραμείνει στη πορεία του, είτε θα παρεκκλίνει από αυτήν προς ένα διαφορετικό, πιθανώς άγνωστο, προορισμό.
Στόχος της Ε.Ε. φαίνεται να είναι να μιμηθεί τις ΗΠΑ, ώστε να δημιουργήσει έναν ανταγωνιστικό και ελεύθερο χώρο, αρκετά ισχυρό για να να μπορεί να προωθήσει τα ιδεώδη του στο πλανήτη. Παρ’όλα αυτά υπάρχει η αίσθηση πως το πρόγραμμα της ενοποίησης, και πιθανώς το βήμα της ομοσπονδοποίησης, ξεκίνησε με ένα περίεργο τρόπο και τώρα είναι σχεδόν καταδικασμένο Ιδιαίτερα μετά τη Μεγάλη Ύφεση, η οποία ακόμα δεν έχει ξεπεραστεί.
Η μόνη υπερδύναμη του πλανήτη ξεκίνησε ως δεκατρείς αποικίες της Αγγλίας. Έχοντας ως σύνθημα «όχι φορολόγηση δίχως εκπροσώπηση», διεκδίκησαν την ανεξαρτησία τους από το Βασιλιά Γεώργιο. Έτσι λοιπόν οι άποικοι συγκεντρώθηκαν, συνεργάστηκαν και ανεξαρτητοποιήθηκαν χάρη σε τέσσερις πολύ σημαντικούς λόγους. Είχαν ένα κοινό εχθρό, την Αγγλία, η οποία ήταν έτοιμη να στείλει το στόλο και το στρατό της και να επιβάλει την κυριαρχία της δια της βίας. Είχαν μια κοινή γλώσσα, ιστορία, και γενικό τρόπο ζωής κάνοντας έτσι την αίσθηση της συναδελφικότητας πιο εύκολη, αλλά και το ότι καμία από τις δεκατρείς αποικίες δεν υπερτερούσε κάποιας άλλης όσο αφορά κάποια ισχύ. Τέλος, άνθρωποι όπως ο Τζον Άνταμς, ο Ουάσινγκτον και ο Φραγκλίνος ηγήθηκαν της προσπάθειας για ένωση ανοίγοντας το δρόμο προς την δημιουργία των ΗΠΑ. Η σημασία των «ιδρυτών πατέρων» της Αμερικής δε μπορεί να μην υπογραμμισθεί
Ως έθνος οι ΗΠΑ είναι αρκετά νεαρές και συνεπώς έχουν σύντομη Ιστορία. Παρότι το ιστορικό τους είναι ενδιαφέρον και έχει μια σημαντική πολιτική κληρονομιά, δεν υπάρχει αρκετό υλικό για τους δώσει μια βαθιά ριζωμένη αίσθηση ταυτότητας, κάτι που σωστά αντελήφθησαν πρέπει να πηγάζει από μια αισθητή καταγωγή. Την ιδέα δηλαδή ότι οι νυν πολίτες και κάτοικοι είναι ίδιοι με αυτούς που ήρθαν πριν από αυτούς και άξιοι επίγονοι. Ίδιοι με αυτούς στων οποίων τα βήματα πατούν και στέκονται στους ώμους τους.
Η γέννηση του Αμερικανικού έθνους ξεκίνησε πολύ εμφατικά όταν απέρριψαν το παρελθόν τους, διέλυσαν τις σχέσεις τους με την γηραιά ήπειρο και ανακήρυξαν τους εαυτούς τους ανεξάρτητους! Συνεπώς μια νέα καταγωγή ιδρύθηκε. Νέα ιδεώδη και νέες πορείες απέκτησαν μορφή και πάνω σε αυτά στήθηκε ένα έθνος και αυτοί που θα ερχόντουσαν στο μέλλον θα έβλεπαν πίσω σε αυτά τα γεγονότα και αυτούς ανθρώπους που ηγήθηκαν της νέας αρχής και θα εμπνέονταν. Αλλά η καταγωγή ήταν ακόμα λειψή και θολή. Οι κάτοικοι και οι ηγέτες της Αμερικής, από το ύπατο αξίωμα μέχρι το μικρότερο, είχαν πλήρη αντίληψη αυτού του γεγονότος και έσπευσαν γρήγορα να στήσουν την Ιστορία τους. Για αυτό το λόγο προχωρούν πάντα στη θέσπιση μια γιορτής μετά από κάποιο συμβάν, από την ίδρυση ενός θεσμού, έως την επέτειο κάποιου όπλου. Έτσι στο πνεύμα της προόδου και του μέλλοντος, ένα μνημείο θα εγκαινιαζόταν εις μνήμην του γεγονότος, προσθέτοντας έτσι στην Αμερικανική ταυτότητα. Η ιστορία αποκτά έτσι πνευματικό και υλικό παράγοντα.
Κανένα από αυτά τα χαρακτηριστικά δεν συμμερίζονται τα μέλη της Ε.Ε.
Ύστερα από τα πρώτα χρόνια της Μεγάλης Ύφεσης όπου οι κυβερνήσεις της Ένωσης έλαβαν τα «κατάλληλα» μέτρα για την επίλυση του ζητήματος και προσπάθησαν να σώσουν το Ευρώ και την Ευρωζώνη, βρέθηκε επιτέλους ο χρόνος να κάνουν μια ενδοσκόπηση και να διαγνώσουν το τι μπορούν να εξασφαλίσουν ένα δίχως- απρόοπτα μέλλον. Ένα μεγάλο κομμάτι των κρατών- μελών θεώρησε πως η μόνη λύση είναι «περισσότερη Ευρώπη». Με άλλα λόγια ότι το έργο της Ένωσης στην Ευρώπη χρήζει ενίσχυσης και πρέπει να ολοκληρωθεί. Πρέπει να πάει πέρα από ένα κοινό νόμισμα και κοινά ιδεώδη. Πρέπει να γίνει μια ομοσπονδία.
Τα θεμέλια έχουν ήδη τοποθετηθεί. Υπάρχει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που λειτουργεί ως νομοθετική εξουσία. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα μπορούσε λειτουργήσει ως θεμέλιο για την εκτελεστική εξουσία και το Ευρωπαϊκό Πρωτοδικείο αυτό της δικαστικής. Άρα “είμαστε κοντά”, λέει το επιχείρημα.
Κανένας όμως από αυτούς τους θεσμούς δεν έχει ακριβώς αυτό το ρόλο στη παρούσα μορφή της Ε.Ε. Οι εξουσίες τους είναι αρκετά περιορισμένες και δυσκίνητες διότι η Ευρώπη λειτουργεί ως ένα σύστημα με δυο κατευθύνσεις Τα μέλη πρέπει να υπακούν στις οδηγίες της Ένωσης και οι οδηγίες της Ένωσης πρέπει να υπακούν τα Συντάγματα των κρατών μελών. Μια απόπειρα να ξεπεραστεί το πρόβλημα ήταν η θεσμοθέτηση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος το οποίο όμως όταν έφτασε μέχρι τη ψήφο καταψηφίστηκε και μάλιστα από “ηγετικές” μορφές της Ε.Ε.
Ύστερα ήρθε το κοινό νόμισμα. Μια πορεία «χωρίς επιστροφή» προς την ενοποίηση χάρη στις περίπλοκες συνδέσεις μεταξύ των οικονομιών. Ο προορισμός όμως παρέμεινε ασαφής, και αυτό γιατί παρά το γεγονός της ύπαρξης του κοινού νομίσματος υπάρχουν διαφωνίες στο πώς πρέπει να συνεχίσουμε. “Ποια η χρήση του κοινού νομίσματος ή ποια θα μπορούσε να είναι;” αναρωτιούνται κάποιοι. Είναι προφανές ότι η παρούσα κατάσταση ευνοεί κάποια κράτη, την ώρα που άλλα θέλουν να αλλάξει, είτε πολύ είτε λίγο. Ήδη λοιπόν έχουμε ένα χάσμα μεταξύ των μελών. Μια διαφορετική νοοτροπία, με τέτοιο κενό μεταξύ των άκρων που αφήνει ελάχιστο χώρο για συμφωνία, πόσο μάλλον για το αίσθημα της ενότητας.
Τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν μια κοινή ιστορία, αλλά είναι λουσμένη από μάχες και πολέμους και υπάρχει ακόμα μνησικακία που παραμένει ζωντανή. Αυτή η μνησικακία ίσως δε φαίνεται στο θεσμικό αλλά φαίνεται στο πολιτικό. Δεν είναι απαραίτητα εθνικισμός, απλά μια υγιής (σε κάποιες περιπτώσεις) δόση πατριωτισμού που κάθε μέλος κρατά φρέσκια με ετήσιες υπενθύμισης μέσω γιορτών ανεξαρτησίας και λήξης πολέμου.
Σε κάποιο σημείο του παρελθόντος βρεθήκαμε σε πόλεμο με τους γείτονές μας. Οι Βρετανικές αποικίες δεν πολέμησαν μεταξύ τους ποτέ. Αλλά αυτή είναι η ιστορία των Ευρωπαϊκών χωρών. Δε μπορεί να αφαιρεθεί ή να ξεχαστεί. Το να ζητήσουμε από τους πολίτες να μην απονέμουν φόρους τιμής είναι απλά αφελές.
Εάν πράγματι υπήρχε λόγος για την Ευρώπη να συσπειρωθεί ενάντια σε κάποιο κοινό εχθρό (ένα Βασιλιά Γεώργιο) θα ήταν λογικό να εκτιμήσουμε πως οι χώρες θα επανέλθουν στη αρχική κατάσταση ύστερα από το τέλος του υποθετικού αυτού πολέμου. Με άλλα λόγια είναι αδύνατον να περιμένει κανείς ο Ιταλός, ο Γάλλος, ο Δανός, να απορρίψει την εθνικότητά του και να του πούμε «πλέον είσαι Ευρωπαίος. Μόνο».
Είναι αλήθεια ότι η Ε.Ε. κάνει κάποιες προσπάθειες συσπείρωσης μέσω γιορτής και χτίσιμο ταυτότητας κατά κάποιο τρόπο, αλλά το μόνο που καταφέρνουν αυτές οι απόπειρες είναι η επίδειξη της Ευρωπαϊκής συνεργασίας. Αυτό είναι ένα πολύ διαφορετικό μονοπάτι, ένα που ίσως δεν οδηγεί σε περισσότερο ένωση. Ο τρόπος με το οποίο πλοηγείται η Ε.Ε. δεν προκαλεί την αίσθηση της καταγωγής, την κρατά ισχυρή. Το μήνυμα είναι πως διαφορετικές ταυτότητες μπορούν να συνεργαστούν, όχι πως μπορούν να γίνουν ένα. “Τι ωραία που τα βρίσκουν διαφορετικές εθνότητες” λέει ο παρατηρητής.
Πλέον με την Μεγάλη Ύφεση η προσπάθεια ενοποίησης είναι ακόμα πια απίθανη, και ο λόγος γι’ αυτό είναι ότι πολύ βιτριόλι «χύθηκε» και πολλή διαιρετική ρητορική ακούστηκε για μεγάλο διάστημα μεταξύ των μελών της νομισματική ένωσης. Μια προς μια διάφορες μερικές χώρες δανείστηκαν επειγόντως από τους εταίρους τους, η κάθε μια για τους δικούς της λόγους. Κάποιοι έδωσαν γρήγορα βοήθεια και διερεύνησαν το γιατί βρεθήκαμε σε αυτή τη κατάσταση, άλλοι σήκωσαν το δάχτυλο κατηγορηματικά και άρχισαν να το κουνάνε. Όμως αυτό που έχει τελικά σημασία είναι οι αντιλήψεις που αντιλαλούν και ριζώνουν στο μυαλό των λαών των χωρών. Για παράδειγμα, για το μέσο Έλληνα ο Γερμανός Υπουργός Οικονομικών είναι η προσωποποίηση όλων των δεινών που έχουν υποστεί την «εποχή των μνημονίων», χάρη στη επιμονή του ότι οι Έλληνες πρέπει να κάνουν «περισσότερα» και να «προσπαθήσουν και άλλο». Ο λαός νιώθει ότι ήδη αρκετά έχουν γίνει. Η επιμονή για περικοπές ή πίεση προς ένα λαό που ήδη έχει χάσει τόσα, θα οδηγήσει σε μνησικακία. Συνεπώς βλέπουμε λαούς να κατατρέχουν στις «ψήφους διαμαρτυρίας» ενδυναμώνοντας έτσι περιθωριακές δυνάμεις και ακραία κόμματα ταυτόχρονα σε όλη την ήπειρο σε πρωτόγνωρο βαθμό.
Πώς αυτό θα βοηθήσει προς την ομοσπονδοποίηση; Η ρητορική από όλες τις μεριές υπήρξε κάποια στιγμή διαιρετική. Ακόμα και αν υπάρχει μια πολλή μεγάλη πιθανή συνέργεια εάν είχαμε της Ηνωμένες χώρες Ευρώπης, δεν «κάθεται» καλά στο κεφάλι του λαού, καμιά φορά ακόμα και στις κυβερνήσεις, η ενδο-ευρωπαική ανταγωνιστικότητα, είτε σε πολιτικό επίπεδο είτε σε εθνικό. Στη πολιτική οι αντιλήψεις έχουν πιο πολλή σημασία απ’ότι η αλήθεια και πλέον βλέπουμε να είναι η ίδια η Ευρώπη που δείχνει (και ίσως να είναι) μέρος του προβλήματος.
Απόδειξη ότι οι αντιλήψεις υπερτερούν της αλήθειας είναι η εκλογική νίκη του Ντόναλντ Τραμπ.
Η απόρριψη της εθνικής ταυτότητας είναι κάπως απαραίτητη εάν είναι να υπάρξει μια ομοσπονδία. Εάν δεν γίνει αυτό τότε πιθανώς να έχουμε μια υποσυνείδητη αντίσταση προς όποιον ηγείται της Ομοσπονδία γιατί θα είναι «Γάλλος» ή «Έλληνας» ή κάποιας άλλης εθνότητας, επειδή είχαμε κάποια εθνική διαμάχη στο παρελθόν.
Δεν υπάρχει περιθώριο προόδου όταν είναι έτσι τα πράγματα. Πρέπει να αναγνωρίσουμε την ιδιαιτερότητα της κατάστασης και να την αντιμετωπίσουμε αναλόγως.
Όπως αναφέρθηκε στην αρχή, η Ε.Ε. ξεκίνησε ως μια εμπορική συμμαχία. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι ηγέτες των χωρών τότε γνώριζαν πως αυτές οι συνθήκες είναι το όριο για το πόσο κοντά μπορούν να έρθουν οι χώρες τους και πόσο κοινό έδαφος μπορούν να μοιραστούν μαζί. Αν προχωρούσαν παραπάνω πιθανώς τα πράγματα να περιπλέκονταν και άλλο, γιαυτό και πιθανώς δεν το έκαναν.
Το σίγουρο είναι ότι τώρα είναι πολύ περίπλοκο το θέμα, και οι εύκολες λύσεις δείχνουν αν όχι επικίνδυνες, σίγουρα απρόσεχτες.