Του Βλάση Αγτζίδη*
Ένα από τα ιστορικά ζητήματα για τα οποία υπάρχει αμφισημία είναι αυτό που σχετίζεται με το κίνημα των Νεότουρκων. Συνήθως δεν υπάρχει η διάκριση μεταξύ των φιλελεύθερων Νεότουρκων, που ήταν επηρεασμένοι από τον Διαφωτισμό, και την ακροδεξιά τάση τους, που τελικά επικράτησε και αντλούσε την ιδεολογική νομιμοποίηση από το γερμανικό φυλετικό ρομαντισμό.
Το 1908 είναι το σημείο κατά το οποίο το πνεύμα του ακραίου φυλετισμού, που κόμιζε η τριανδρία της Θεσσαλονίκης των Τζεμάλ, Εμβέρ και Ταλαάτ πασά, υπερίσχυσε του ευρύτατου μεταρρυθμιστικού κινήματος που είχε αναφανεί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από τα τέλη του 19ου αιώνα (το 1891 είχε δημιουργήσει το Κομιτάτο «Ένωση και Πρόοδος») και προσδοκούσε στη μετεξέλιξη της Αυτοκρατορίας σε κράτος δικαίου.
Ακροδεξιοί μιλιταριστές εναντίον φιλελεύθερων αστών
Η φιλελεύθερη πτέρυγα, που ηττήθηκε από τους στρατιωτικούς, εξέφραζε τις νεωτερικές απόψεις. Εκπρόσωπός της ήταν ο πρίγκιπας Σαμπαχαεντίν και είχε την αποδοχή και των προοδευτικών στοιχείων από την ελληνική και αρμενική κοινότητα. Ο πρίγκιπας Σαμπαχαεντίν εξέφρασε τις πιο προωθημένες οθωμανικές δυνάμεις πουεμφορούνταν από το πνεύμα του Διαφωτισμού και επεδίωκαν τη διαμόρφωση ενός κράτους δικαίου. ΟAχμέτ Οράλ γράφει γι’ αυτή την τεράστια διαφορά των δύο απόψεων:
«…Εγκαινίασε (ο Σαμπαχαεντίν) ένα πρόγραμμα μετεξέλιξης της Αυτοκρατορίας σε μια ‘πολυπολιτισμική’ κοινωνία, που θα φιλοξενούσε μέσα στο οθωμανικό μωσαϊκό τους διάφορους συμβατούς μεταξύ τους πολιτισμούς. Με την αντίληψη αυτή ιδρύθηκε το κομιτάτο ‘Ένωση και Πρόοδος’. Στην οργάνωση αυτή, σε αντίθεση με τις απόψεις του πρίγκιπα Σαμπαχαεντίν (αντεμί μερκετζί: αποκέντρωση), εμφανίστηκε η ομάδα του Αχμέτ Ριζά, που υποστήριζε τον συγκεντρωτικό έλεγχο (κατί μερκετζί) και εισήλθε δυναμικά στην πολιτική με την υποστήριξη των Γερμανών. Το αποτέλεσμα ήταν η διάσπαση της οργάνωσης… Οι Ενωτικοί, όταν πραγματοποίησαν το πραξικόπημα το 1908 προσανατολιζόταν από τον οθωμανισμό προς τον τουρκισμό / τουρανισμό. Στην κατεύθυνση αυτή ονειρεύονταν να εθνικοποιηθούν ως ‘Τούρκοι’. Το κομιτάτο δεν διέθετε τα εφόδια ώστε να εκπληρώσει τον σκοπό της εθνικοποίησης των Τούρκων ως μια ιστορική εξελικτική διαδικασία...».1
Η Λούξεμπουργκ για τους Νεότουρκους
Ο νέες εθνικιστικές απόψεις που εμφανίζονται καθορίζουν ως εθνικό χώρο των Τούρκων μια εκτεταμένη περιοχή από το Αιγαίο έως τη θάλασσα της Κίνας. Το παντουρκιστικό κίνημα στοχεύει ακριβώς στη δημιουργία αυτής της νέας τουρκικής αυτοκρατορίας, όπου δεν θα υπάρχει θέση για κανένα άλλο έθνος εκτός απ’ αυτό των Τούρκων. Κύριοι υποστηρικτές των τάσεων αυτών θα είναι οι Γερμανοί, οι οποίοι, με μια προνομιακή συμμαχία με το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα, θα επιδιώξουν αφενός το ξαναμοίρασμα του παλιού κόσμου των αγορών και των αποικιών και αφετέρου την οικονομική τους κυριαρχία στην Εγγύς Ανατολή με την εξαφάνιση των μόνων ανταγωνιστών τους, των Ελλήνων και των Αρμενίων.2
Ο γερμανικός καπιταλισμός εισδύει στη μικρασιατική ενδοχώρα επιχειρώντας να εξαρτήσει την αγροτική οικονομία μέσω της Γερμανικής Τράπεζας (Deutsche Bank). Παράλληλα, αναλαμβάνει τον έλεγχο του νεοτουρκικού στρατεύματος. Η Λούξεμπουργκ, που είχε καταγγείλει «την εσωτερική κοινωνική ανωριμότητα της νεοτουρκικής κυβέρνησης και τον αντεπαναστατικό της χαρακτήρα», αναφέρει: «Ο τουρκικός μιλιταρισμός γίνεται εξάρτημα του πρωσσικού – γερμανικού μιλιταρισμού… η αναλαμβανόμενη από τη Γερμανία προσπάθεια αναγέννησης της Τουρκίας ήταν μια καθαρή τεχνική προσπάθεια γαλβανισμού ενός πτώματος…».3
Οι Νεότουρκοι και ο λαός
Οι στρατιωτικοί που εξέφρασαν το κυρίαρχο, εντέλει, ρεύμα χαρακτηρίζονταν από ακραία εθνικιστική υπεροψία. Προσπάθησαν να κατασκευάσουν μια νέα θετική οντότητα υπό τους όρους «Τούρκος» και «Τουρκία»4, που έως τότε ήταν απόβλητοι για τους Οθωμανούς μουσουλμάνους. Η αντίληψη που διαμόρφωσε η νεοτουρκική ηγεσία στους αξιωματικούς που προσχώρησαν στο κίνημα εμπεριείχε την επιφύλαξη, αν όχι και την εχθρότητα απέναντι στον λαό. Αποκαλυπτική είναι μια σύσταση του Ισμέτ Ινονού προς τους νέους αξιωματικούς: «Ο σουλτάνος είναι εχθρός σας. Είναι επτά γενεών εχθρός σας. …Ακόμα και ο λαός είναι εχθρός σας»5. Την ιδιόμορφη αυτή σχέση των Νεότουρκων με τον λαό και τη σημασία της στην τουρκική κοινωνική και πολιτική συγκρότηση αναλύει ο κοινωνικός επιστήμονας Φικρίτι Μπασκαγιά: «….Η ρεπουμπλικανική Τουρκία αντιμετώπιζε ανέκαθεν τις λαϊκές μάζες με μια αποικιοκρατική οπτική γωνία. Έχουμε δηλαδή να κάνουμε μ’ ένα περίεργο φαινόμενο αυτοαποικιοκρατίας. Αν θέλουμε να το πούμε διαφορετικά, έχουμε να κάνουμε με μια ιδιάζουσα αποικιοκρατική διεργασία. Αυτή η αυτοαποικιοκρατία έχει ριζικές διαφορές από τη συνήθη αποικιοκρατία και παρουσιάζει την πρωτοτυπία να έχουν οι αποικιοκράτες την ίδια θρησκεία με τους αποίκους».6
Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ και ο γερμανικός φυλετικός ρομαντισμός
Σε ιδεολογικό επίπεδο, η ακροδεξιά τάση των Νεότουρκων εμπνέεται από τον γερμανικό φυλετικό ρομαντισμό. Η περίπτωση του Ζιγιά Γκιοκάλπαποτελεί μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες περιπτώσεις. Υπήρξε ο πατέρας του ιδεολογικού ρεύματος του παντουρκισμού. Ως Νεότουρκος συνέβαλε διοικητικά στην οργάνωση του σχεδίου εθνικής εκκαθάρισης των χριστιανικών λαών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και στο τέλος ανέλαβε την ιδεολογική ανασυγκρότηση της εθνικιστικής Τουρκίας μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.7
Ο Τούρκος ιστορικός Τανέρ Ακσάμ στο βιβλίο του A Shameful Act υποστηρίζει ότι ο Γκιοκάλπ, επηρεασμένος από τον γερμανικό εθνικισμό, διαμόρφωσε ένα θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο παρείχε την ιδεολογική βάση για την επίδειξη της συγκεκριμένης βίαιης πολιτικής συμπεριφοράς. Στόχος του Γκιοκάλπ ήταν η διαμόρφωση «εθνικής οικονομίας», η οποία θα μπορούσε να δημιουργηθεί μόνο με την «εθνική ομοιογένεια». Χρησιμοποίησε τη λογοτεχνία για να μετακενώσει τις ιδέες του στον μουσουλμανικό οθωμανικό πληθυσμό και ενσωμάτωσε με ένα ακραία εργαλειακό τρόπο τα σχήματα του Νίτσε. Όπως γράφει σε ποίημά του: «Ο ύψιστος Θεός έπλασε τον Τούρκο ανώτερο». Παράλληλα, τονίζει την υπερηφάνεια της θρησκευτικής ομολογίας, ενσωματώνοντας το Ισλάμ στην εξυπηρέτηση του εθνικιστικού φαντασιακού: «Κι αν δεν έχουμε επιστήμη, έχουμε το Κοράνι».8
Στην περίπτωση του Γκιοκάλπ συναντούμε μια πρωτόλεια εκδοχή της ναζιστικής κοσμοθεωρίας, όπου βασικό ρόλο στην τελική διαμόρφωσή της -όπως και της νεοτουρκικής βεβαίως, σε πολύ απλοϊκότερη εκδοχή- έχουν οι απόψεις του Νίτσε, οι οποίες εκχυδαϊστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν εργαλειακά. Στη ναζιστική ρητορική εντάσσεται ο θαυμασμός του Νίτσε για τη σκληρότητα, τη δύναμη, τον υπεράνθρωπο, όπως και η λατρεία του για τον ανώτερο άνθρωπο που συμβαδίζει με την επιθυμία εξαφάνισης των ξεπεσμένων φύλων. Ακριβώς το ίδιο παρατηρείται στο έργο του Γκιοκάλπ. Χαρακτηριστική είναι η παραδοχή του ιδίου στο περιοδικό «Yeni Hayat» τo 1911, όπου περιέγραφε τον νέο άνθρωπο της νεοτουρκικής Νέας Τάξης: «Οι Τούρκοι ήταν οι ‘υπεράνθρωποι’ που είχε φανταστεί ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε… Από την τουρκότητα θα γεννηθεί η νέα ζωή…».
Ακριβώς έναν τέτοιο «υπεράνθρωπο», Γερμανό αυτή τη φορά, θα ονειρευτεί ο Αδόλφος Χίτλερ 15 χρόνια αργότερα. Όπως η προπαγάνδα του Χίτλερ είχε βασιστεί σε κώδικες με τους οποίους οι γερμανικές μάζες ήταν απολύτως συμφιλιωμένες, έτσι και ο τουρκικός εθνικισμός θα βασιστεί στους θρησκευτικούς κώδικες, τους οποίους αποδέχονταν οι μουσουλμανικές μάζες. Το ζήτημα της συνάφειας των Νεότουρκων και του πλέον επιτυχημένου εξ αυτών, αυτό έχει ήδη απαντηθεί οριστικά με την πρόσφατη μελέτη του Στέφαν Ίχρινγκ με τίτλο «Atatürk in the Nazi Imagination», που εκδόθηκε τον περσινό Οκτώβρη από τις εκδόσεις του Χάρβαρντ.
Ο φυλετισμός, που βρήκε το αποκορύφωμά του στη ναζιστική ρητορική και ενυπήρχε στην κουλτούρα της γερμανικής Δεξιάς, καλλιεργήθηκε συστηματικά από τους Νεότουρκους εθνικιστές. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1911 είχαν αποφασίσει την καταπίεση και την εξόντωση των χριστιανικών κοινοτήτων της Αυτοκρατορίας.9
Οι Μικρασιάτες σοσιαλιστές
Το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 αντιμετωπίστηκε από τον Γεώργιο Σκληρό -που γεννήθηκε στην Τραπεζούντα του Πόντου- και τον Δημήτρη Γληνό -από τη Σμύρνη της Ιωνίας- ως ένα απειλητικό εθνικιστικό κίνημα μιας στρατιωτικής γραφειοκρατίας, η οποία απειλούσε τα ζωτικά συμφέροντα των υπόδουλων λαών. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι και οι δύο προέρχονται από το μικρασιατικό σοσιαλιστικό κίνημα, το οποίο ανδρώθηκε συγκρουόμενο με την αυταρχική Οθωμανική Αυτοκρατορία.10
Είναι εντυπωσιακή η παρόμοια ανάλυση των Γληνού και Σκληρού με αυτήν της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Η ανάλυση αυτή δικαιώθηκε από τα όσα ακολούθησαν.
H λογική της γενοκτονίας υπήρξε σύμφυτη στην ακροδεξιά τάση του Νεοτουρκικού κινήματος. Ακόμα και ο ιστορικός Eρίκ Ζουρχέρ -που δεν διακρίνεται για την κριτική του στάση προς το νεοτουρκικό παράδειγμα- το αποδέχεται στο βιβλίο του «The Young Turk Legacyand Nation Building. From the Ottoman Empire to Ataturk’s Turkey» (Η νεοτουρκική κληρονομιά και το χτίσιμο του έθνους. Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Τουρκία του Ατατούρκ)….
Εξάλλου, αυτά είναι γνωστά από αρκετά παλιά (1958) μέσα από το έργο του Φαλίχ Φιρκί Ατάι, δημοσιογράφου και στελέχους του κεμαλικού κινήματος…
1 Ahmet Oral, «Για το Αρμενικό, Ελληνικό, Κουρδικό και Αλεβίτικο Ζήτημα», εφημ. Δρόμος της Αριστεράς,30 Μαΐου 2011.
2 Για τη γερμανική στάση βλέπε: Γ. Μικρασιανός, Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον ελληνισμόν της Τουρκίας,εκδ. Πετράκου, Αθήνα, 1916. Μιχαήλ Ροδά, Πώς η Γερμανία κατέστρεψε τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας,επανέκδοση, εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 1995.
3 Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Η δραστηριότητα των Γερμανών ιμπεριαλιστών στην Τουρκία», περ. Οι Λαοί, τετχ. 1, Μάιος 1987, σελ. 56-62.
4 Tekin Alp, «Τhe turkish and pan-turkish ideal, επανέκδοση, Λονδίνο, εκδ. Liberty Press, χ.χ. Το βιβλιο αυτό εκδόθηκε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Αρμενικοί Ορίζοντες, Αθήνα, 1992, σελ. 78-79
5. Βασίλης Νότης, Εκβιομηχάνιση και οικονομική ανάπτυξη στην Τουρκία, εκδ. Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών, Αθήνα, 1986, σελ. 36.
6. Fikret Baskaya, «Η συνείδηση της Ιστορίας θα μας απελευθερώσει», εφημ. Δρόμος της Αριστεράς, 30 Μαΐου 2011.
7. Για τον παντουρκισμό δες το βιβλίο ενός από τους ιδεολογικούς εκπροσώπους του: Tekin Alp, Τhe turkishand pan-turkish ideal, επανέκδοση, Λονδίνο, εκδ. Liberty Press, χ.χ. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη το 1915. Στα ελληνικά εκδόθηκε το 1992.
8. Aριστοτέλης Μητράρας, Το εθνικιστικό τρίπτυχο. Εκτουρκισμός – εξισλαμισμός – εκσυγχρονισμός στην ποίηση του Ζιγιά Γκιοκάλπ, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2012.
9. “The Salonica Congress. Young Turks and their programme”, εφημ. The Times, Λονδίνο, 3 Οκτωβρίου 1911.
10. Δημήτρης Γληνός, «Η τουρκική μεταπολίτευσις και αι συνέπειαι αυτής», στο Αριστερά και Ανατολικό Ζήτημα, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1998, σελ. 101-134 και Γεώργιος Σκληρός, «Το Ζήτημα της Ανατολής», στο Αριστερά και Ανατολικό Ζήτημα, ό.π., σελ. 77-99
* Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός
(https://kars1918.wordpress.com/)