Της Άννας-Μαρίας Αρβανιτίδου
Ποιος είναι τελικά ο διανοούμενος; Είναι αυτός που ανήκει σε μια ανώτερη κοινωνικά τάξη ή απόφοιτος κάποιας μεσαίας είναι ανώτερης σχολής; Είναι ο κάτοχος ενός διπλώματος πανεπιστημίου που περνά τις ώρες του καθισμένος σε μια καρέκλα γραφείου κι ασχολείται με τα ακαδημαϊκά; Ή μήπως είναι ο «εργάτης του πνεύματος» ή ο «εργάτης του μυαλού»; Και τον αποκαλούμε έτσι για να διαφέρει από τον απλό εργάτη, τον χειρώνακτα. Σίγουρα πάντως δεν κατέχει κανείς αυτόν τον τίτλο κατά τον καταμερισμό της εργασίας που γίνεται σε μια κοινωνία. Σαν ορισμός εμφανίστηκε το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα ως περιληπτικό χαρακτηριστικό.
Ο Αντόνιο Γκράμσι πίστευε πως ο καθένας μας είναι ένας διανοούμενος, απλά δεν μπορούν όλοι να αναδείξουν αυτήν την ικανότητα μέσα στην κοινωνία. Μάλιστα έγραψε -όντας φυλακισμένος επί Μουσολίνι- «Δεν υπάρχει καμιά ανθρώπινη δραστηριότητα απ’ όπου μπορεί κανείς να αποκλείσει κάθε διανοητική επέμβαση». Συμπληρώνει: «Στο νεότερο κόσμο πρέπει η τεχνική εκπαίδευση, που συνδέεται ακόμη και με την πιο πρωτόγονη και ανειδίκευτη βιομηχανική εργασία, να αποτελεί τη βάση τον νέο τύπο του διανοούμενου» γεγονός που αποδεικνύει πως η κοινωνική εξέλιξη κι αγωγή μαζί με το αίσθημα της μειονεξίας του εργάτη έχουν συγχωνευτεί σε ένα σώμα.
Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα πως ο «πνευματικός εργάτης» μπορεί να είναι διανοούμενος κι ο «ο διανοούμενος μπορεί να είναι συχνά πνευματικοί εργάτες» κι αυτό γιατί υπάρχει μια ποιοτική διαφορά ανάμεσά τους και στους σκοπούς και τα μέσα που έχουν κάθε φορά. Η κοινή βάση των διανοουμένων όμως είναι η ουσιαστική τάση προς τον ανθρωπισμό, η επιδίωξη της αλήθειας κ η κριτική απέναντι στο κατεστημένο και τον συστηματοποιημένο κρατικό μηχανισμό. Μπορούμε λοιπόν να θεωρούμε ως «παραδοσιακούς» φιλοσόφους τους ιερείς, τους δασκάλους, τους γιατρούς, τους συγγραφείς κλπ που θεωρούσαν κάποτε και θεωρούν ακόμη κάποιοι;
Αν αρκεστούμε στην ιδέα ότι ο διανοούμενος είναι «ένας ήρωας που ανήκει σε μια ανώτερη πνευματική βαθμίδα» ή κάτι πιο αόριστο, τότε ποιος είναι ο αντι-διανοούμενισμός; Πρόκειται για μια συνολικότερη έννοια που περικλείει μέσα της τον αντι-μαρξισμό, τον αντι-ορθολογισμό , τον αντι-σημιτισμό και κάθε λογής αντιδραστικά κινήματα. Στη διάλεκτο των Ναζί ο διανοούμενος αντικαταστήθηκε από τον «διανοουενο-κτήνος» και περίκλειε επιθετικά χαρακτηριστικά θεωρώντας πως έχει μολύνει τον κόσμο. Μάλιστα η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια μας μαθαίνει πως «ο διανοούμενος αποκτά πολύ εύκολα την κακή φήμη του παράγοντα της αναταραχής» γιατί η Διανόηση βρίσκεται και αναπτύσσεται σε μια ιδιόμορφη δημοκρατική κοινωνία όπου διαρκώς οξύνονται τα κοινωνικοοικονιμικα και πολιτικά ζητήματα δίνοντας έδαφος στις δημαγωγικές πολιτικές των εκάστοτε πολιτικών κάθε φορά.
Την ίδια αντίληψη και στάση, απέναντι στην πνευματική εργατική τάξη κρατούν οι κάτοχοι της εξουσίας ανησυχώντας την ταραχή της οργάνωσης που έχουν επιβάλλει στο πλήθος από τον κίνδυνο του διανοουμενισμού. Γι’ αυτούς αποτελούσε μια «παρέκκλιση» της «Αριστεράς» ή της «Δεξιάς» ταυτίζοντας τις ιδέες αυτές με τον σοσιαλισμό, τον σκεπτικισμό ή τον μοντερνισμό και τον διεθνισμό αντίστοιχα. Οι κρατικοί μηχανισμοί φοβούνται όχι μόνο τις απαντήσεις των διανοούμενων αλλά και τα ερωτήματα που θέτουν, θεωρώντας πως είναι είναι μηχανήματα σκέψης που δεν τους εξυπηρετεί αλλά αντιθέτως είναι εμπόδια και αναζητούν την αποδοχή του κοινού μέσω των εντυπωσιακών λόγων τους.
«Μια τόσο σοβαρή υπόθεση όπως ο πόλεμος δεν επιτρέπεται να την αφήνει κανείς στους στρατιωτικούς» έλεγε ο Κλεμανσώ. Βέβαια, πιο σοβαρό είναι να εμπιστευόμαστε στα χέρια των πολιτικών ένα τόσο σοβαρό ζήτημα, όπως η ειρήνη. Και ποιος θέλει τον πόλεμο όταν ο λαός τον αποκρούει; Στον όρο λαό τοποθετούμε τον γραφειοκράτη, τον εργάτη, τον χωρικό, τον επιστήμονα κλπ. Επομένως, ο πολλαπλός λαός απαντάει στο προπαγανδιστικό ερώτημα-ζήτημα «Δούλος ή νεκρός;» που θέτει ο πόλεμος. Αν λοιπόν, οι πολιτικοί υποστηρίζουν την άποψη πως ο πόλεμος γίνεται για να εξασφαλιστεί η ελευθερία τότε για ποια ελευθερία μιλάμε; Ποιανού την ελευθερία και ποιος στο τέλος πληρώνει τα σπασμένα; Ερωτήματα που τίθενται και θα τίθενται από τους διανοούμενος στους εξουσιαστές αυτού του πλανήτη.