Νίκος Λάιος*
Το διεθνές σύνθημα του ΟΗΕ για τη φετινή Παγκόσμια Ημέρα Κατά των Ναρκωτικών είναι το «Άκου πρώτα – Το να ακούς τα παιδιά και τους νέους είναι το πρώτο βήμα για να τους βοηθήσεις να μεγαλώσουν υγιείς και ασφαλείς».
Μοιάζει με τίτλο/θεματική μιας ομάδας γονέων ή μιας ομάδας εκπαιδευτικών, από τις πολλές που και φέτος συγκροτήσαμε στην κοινότητα οι εργαζόμενοι/-ες των Κέντρων Πρόληψης. Θα μπορούσε να είναι και λεζάντα μιας φωτογραφίας από ομάδα μαθητών δημοτικού, γυμνασίου ή λυκείου, όπου και φέτος με πολύ κόπο μπήκαμε, ενώ η είσοδός μας θα έπρεπε να εξασφαλίζεται από την Πολιτεία. Ή, πάλι, ο τίτλος μιας ζωγραφιάς, ενός ποιήματος ή ενός βίντεο φτιαγμένου από τους μαθητές μιας τέτοιας ομάδας, που μπήκε βαθειά στα χωράφια του προβληματισμού γύρω από τις εξαρτήσεις, τη βία, τις διαφυλικές σχέσεις και ό,τι άλλο απασχόλησε τα μέλη της στον συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Ή, ακόμα, το συμπέρασμα της αποτίμησης μιας ομάδας εργαζομένων, μετά την ολοκλήρωση μιας «δύσκολης» ομάδας, που μας έσπρωξε σε αυτοκριτική και μας βοήθησε να θυμηθούμε πώς πραγματικά πρέπει να δουλεύουμε.
Γιατί και φέτος δουλέψαμε με περισσότερους από 100.000 ανθρώπους σε περιβάλλοντα πολύ δύσκολα. Και φέτος ήταν αυξημένη η δουλειά μας στην κοινότητα, στη βάση των αιτημάτων που τα μέλη της αρθρώνουν και μας απευθύνουν. Χωρίς αίτημα δεν κάνεις πρόληψη. Δεν περιφέρεις ένα έτοιμο «πακέτο» που το ρίχνεις σαν βόμβα πρόληψης ανάμεσα στους ανθρώπους, είτε τους ταιριάζει είτε όχι. Τα αυξημένα αιτήματα παραπέμπουν, έτσι, και σε μιαν αναγνώριση και σε μιαν εμπιστοσύνη της κοινότητας προς τον τρόπο και το περιεχόμενο της δουλειάς μας.
Ξανά φέτος σύναψη, καλλιέργεια, ανάπτυξη, πολλαπλασιασμός σχέσεων, επανασύνδεση των ανθρώπων. Ένα συναρπαστικό άνοιγμα και άπλωμα μέσα στις χαοτικές διεργασίες της κοινότητας -συνθήκη δυναμική και παραγωγική-, με την πρόληψη σε τροχιές συνάντησης του νοήματός της: ως παρέμβαση πριν την εκδήλωση της εξαρτητικής συμπεριφοράς, με εστίαση στην κοινωνική ανασυγκρότηση, ώστε η ίδια η κοινωνία να δημιουργεί τα ανθρώπινα δίχτυα αλληλοβοήθειας και προστασίας των μελών της από τις εξαρτήσεις κάθε είδους. Στις τροχιές μιας πρόληψης που, σύμφωνα με τον πρωτοπόρο Φοίβο Ζαφειρίδη, «είναι η αγάπη, η ανθρωπιά, η αλληλεγγύη, η φιλία και η υποχώρηση των προσωπικών και ατομικών συμφερόντων μπροστά στο συλλογικό καλό». (1).
Το πρόβλημα
Τέτοιες τροχιές, όμως, είναι υψηλών απαιτήσεων που μπορούμε να τις ορίσουμε ως «υψηλό βαθμό ελευθερίας μέσα σε αυστηρό πλαίσιο». Δυστυχώς, τέτοιο σαφές και αυστηρό πλαίσιο δεν υπάρχει στα Κέντρα Πρόληψης. Έτσι, χάνεται και η ελευθερία, γιατί ελευθερία δεν σημαίνει «κάνω ό,τι θέλω».
Αυτό είναι πολύ σοβαρό. Μιλάμε για δομές ψυχοκοινωνικής υγείας, μάλιστα σε εποχή που οι άνθρωποι, τα συναισθήματά τους, οι σχέσεις μεταξύ τους και με τον κόσμο, βρίσκονται σε μεγάλη αναστάτωση, σε μεγάλη ρευστότητα. Και δεν είναι τυχαίος ο αστρονομικός πολλαπλασιασμός των ουσιών που κυκλοφορούν στις πιάτσες τα τελευταία χρόνια: τα ναρκωτικά «είναι συναισθηματικά αναισθητικά: μουδιάζουν τον πόνο» (2) που εντείνεται σε μια περίοδο βαθειάς, καθολικής κρίσης.
Σε τέτοια συνθήκη, το μη-πλαίσιο είναι έγκλημα κατά της επιστήμης, κατά της κοινότητας και κατά του ανθρώπου. Για να μην καταλήξουν τα απόνερα αυτής της βασικής έλλειψης στα μέλη της κοινότητας, που πρέπει να τα στηρίζουμε και όχι να τα επιβαρύνουμε, οι εργαζόμενοι απορροφούμε τους κραδασμούς χωρίς καμιά υποστήριξη. Τουλάχιστον εδώ και δέκα χρόνια. Μιλάμε για τεράστια ενέργεια που αφιερώνουμε για ζητήματα παγκοσμίως αυτονόητα, ενώ θα μπορούσαμε να τη διοχετεύσουμε στην κοινότητα, στις ανάγκες, στις επιθυμίες της, στην ανάπτυξή της και την ανάπτυξη των μελών της, δηλαδή στην πρόληψη.
Χρειάζεται να τονιστεί ότι το έλλειμμα αυτό, αναλυόμενο, μάς οδηγεί σε μια τελική ρίζα: στη λειτουργία των Κέντρων Πρόληψης υπό το καθεστώς 67 αστικών εταιρειών, που καθεμιά τους ξεχωριστά οφείλει να συνεργάζεται με τον ΟΚΑΝΑ ως επιστημονικό επόπτη, στη βάση ανανεωνόμενων διμερών συμβάσεων, συμβολαίων. Έχουμε αναφέρει γλαφυρά παραδείγματα του υψηλού βαθμού δυσλειτουργίας αυτού του σχήματος στο Κεφάλαιο ΣΤ΄ του βιβλίου μας (3), το οποίο μπορείτε να μελετήσετε για να πάρετε μια γεύση. Ας σημειώσουμε εδώ μονάχα ότι ο ΟΚΑΝΑ ποτέ δεν άσκησε τον ρόλο του επιστημονικού επόπτη και ούτε ποτέ θα το κάνει, αφού εδώ και 20 χρόνια είναι πάροχος υπηρεσιών υποκαταστάτων, μάλιστα ο μοναδικός στη χώρα. Γύρω από αυτές τις υπηρεσίες στοιχίζεται όλη η ενέργειά του, η δε φιλοσοφία του είναι διαμετρικά αντίθετη με τη φιλοσοφία της πρόληψης. Ενώ, αντίθετα, έχουμε φτάσει σε ένα σημείο ασύστολων παρεμβάσεων διοικήσεων των Κέντρων Πρόληψης στο επιστημονικό κομμάτι, τη στιγμή που καταστατικά ο ρόλος τους δεν είναι αυτός.
Η λύση που προτείνουμε οι εργαζόμενοι/-ες
Εδώ και χρόνια μιλάμε ανοιχτά, δημόσια για την έλλειψη αυτή σαφούς και αυστηρού πλαισίου, για το θεμελιακό αυτό πρόβλημα των δομών που ασταμάτητα υποσκάπτει την προσφορά μας (επαινεμένη από το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο) και εκθέτει τη χώρα μας. Πάντοτε καταθέτοντας τις προτάσεις μας για υπέρβασή του, όπως έχουμε μάθει να κάνουμε μέσα από τη δουλειά μας. Η πείρα αυτής της διαρκούς προσπάθειάς μας έδωσε μια αξιόλογη κορύφωση: Το 2016 καταθέσαμε στην πολιτική ηγεσία νομοτεχνικά επεξεργασμένη πρόταση 19 σελίδων, ψηφισμένη με συντριπτική πλειοψηφία στις Συνελεύσεις μας, μαζί με την επιστημονική και οικονομοτεχνική τεκμηρίωσή της, έκτασης 178 σελίδων, που προαναφέραμε (το βιβλίο μας).
Η πρότασή μας, ρεαλιστική και οραματική, συνοψίζεται στην αντικατάσταση των εξήντα επτά αστικών εταιρειών από έναν ενιαίο και διακριτό φορέα πρόληψης, που θα συναρθρώνει τις απαραίτητα αποκεντρωμένες μονάδες του σε ενιαία, εθνική πολιτική πρόληψης. Με συμμετοχή της αυτοδιοίκησης στη διοίκησή του υπό νέους όρους, δημοκρατίας και διαφάνειας και δίχως τις πεπαλαιωμένες συμβολαιακές συνεργασίες με τον ΟΚΑΝΑ ή οποιονδήποτε άλλον φορέα αντιμετώπισης των εξαρτήσεων – σκεπτικό που προδίδει μιαν υποτίμηση της πρόληψης σε υπηρεσίες Β΄ Κατηγορίας, που χρειάζονται «προστάτη». Όλα αυτά χωρίς επιβάρυνση του προϋπολογισμού (τα Κέντρα Πρόληψης επιχορηγούνται ήδη κατά 100% από δημόσιο χρήμα), αντίθετα με δυνατότητες εξοικονομήσεων μέσα από τις οικονομίες κλίμακας που προφανώς δημιουργεί ένας φορέας στη θέση των εξήντα επτά.
Παρ’ όλα αυτά, η κυβέρνηση, στο τρίχρονο που ασκεί εξουσία, δεν έχει τολμήσει την αλλαγή θεσμικού πλαισίου στη βάση της πρότασής μας, χάνοντας την πολιτική βούληση που είχε όταν ως ΣΥΡΙΖΑ βρισκόταν στην αντιπολίτευση [βλ., λ.χ., την Πρόταση Νόμου που κατέθεσε στη Βουλή η Κ.Ο. του ΣΥΡΙΖΑ, τον Δεκέμβριο του 2010, στη βάση της τότε πρότασης των εργαζομένων (4)].
Δικαιολογημένα αναρωτιέται κανείς γιατί. Δεν πείθουν διάφορες παραφιλολογίες που κυκλοφορούν, πως δήθεν «δεν θέλει η αυτοδιοίκηση». Πρώτον, επειδή αυτό δεν ισχύει, παρά μόνο για ορισμένα μικρά κομμάτια της. Δεύτερον, επειδή έντεχνα αφήνει εκτός πεδίου αντιδράσεων τον ΟΚΑΝΑ, που θέλει να συνεχίζει να παρουσιάζει το έργο των Κέντρων Πρόληψης ως δήθεν δικό του, ενώ δεν είναι, οι δε διοικήσεις του διαχρονικά διορίζονται από την εκάστοτε κυβέρνηση.
Το ερώτημα παραμένει. Και διατυπώνεται και αλλιώς: Έχει η πολιτική ηγεσία τη θέληση και το θάρρος να σπάσει τη ρίζα του προβλήματος, το επιστημονικά, οργανωτικά, διοικητικά, εργασιακά απαράδεκτο δίπολο των 67 αστικών εταιρειών και του ΟΚΑΝΑ; Έχει τη θέληση και το θάρρος να προβεί τώρα σε διόρθωση της προσβλητικής ανωμαλίας στη χώρα μας, να υπάρχουν επί 20ετία δομές πρόληψης που οικοδομούν κοινοτικό προσανατολισμό και αποκεντρωμένη πρακτική, δίχως να συγκροτούν ενιαίο και διακριτό Πυλώνα στην αντιμετώπιση των εξαρτήσεων;
Ζούμε σε χρόνια ταραγμένα. Θα είναι αναγκαστικά και χρόνια αναζήτησης. Αυτό που θέλουμε, είναι να έχουμε κάποιες ελάχιστες βάσεις για να συμμετέχουμε στις αναζητήσεις, στηρίζοντας και τον πολύ κόσμο με τις παρεμβάσεις μας, στην επιβίωσή του, στις δικές του αναγκαίες αναζητήσεις, στη σύνδεσή τους σε συλλογικό όραμα και σε πρόταση συνολικής διεξόδου. Για να έχουμε ελπίδες να καταφέρουμε κάτι γύρω από αυτό, γύρω από τα μεγάλα ζητήματα, τα μεγάλα ερωτήματα, τις μεγάλες απαντήσεις που λείπουν, χρειαζόμαστε ένα βοηθητικό πλαίσιο.
Η απεργία μας της 26ης Ιουνίου, Παγκόσμιας Ημέρας Κατά των Ναρκωτικών, είναι μια ενοχλητική ίσως, ειλικρινής όμως υιοθέτηση του μηνύματος του ΟΗΕ: «Άκου πρώτα». Ζητάμε από την πολιτική ηγεσία να πράξει έτσι, έστω και με καθυστέρηση τριών χρόνων. Σε κάθε περίπτωση, η μακρά και απαιτητική πορεία που έχουμε χαράξει, προς τον αυτόνομο άνθρωπο μέσα από την ανασυγκρότηση των κοινοτήτων του, συνεχίζεται με ό,τι έχουμε και ό,τι μας λείπει.
* Κοινωνικός Ανθρωπολόγος, Πρόεδρος του Σωματείου των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας
Παραπομπές:
(1). Ζαφειρίδης, Φ. (1998). Πρόληψη των ναρκωτικών: Οι αθέατες όψεις του προβλήματος. Ιατρικά Θέματα, τ. 13, σ. 27-30.
(2) Ματέ, Γκ. (2011: 2017). Οι εξαρτήσεις πηγάζουν από τη δυστυχία – και η συμπόνια ίσως να είναι η θεραπεία. Νόστιμον Ήμαρ σε συνεργασία με το Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας – διαθέσιμο στο:
https://www.nostimonimar.gr/i-exartisis-pigazoun-apo-ti-dystychia-ke-i-sybonia-isos-na-ine-i-therapia
(3) Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας (2016). Κοινότητα, πρόληψη των εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης. Φιλοσοφία, πρακτική, προβλήματα, προτάσεις – Διαθέσιμο στο:
https://prolipsiworkers.files.wordpress.com/2017/05/cf80cf81cf8ccf84ceb1cf83ceb7_ceb8ceb5cf83cebcceb9cebacf8c_cebacf80.pdf
(4) Κοινοβουλευτική Ομάδα ΣΥΡΙΖΑ (2010). Πρόταση Νόμου: Διαμόρφωση θεσμικού πλαισίου λειτουργίας των κέντρων πρόληψης χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών. Βουλή των Ελλήνων – Διαθέσιμο στο:
https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetikou-Ergou?law_id=39c72373-b700-4110-b1f5-34c0f6404b18