Το παρόν κείμενο επικεντρώνεται στο να παραθέσει όσο το δυνατόν πιο σύντομα αλλά και επαρκώς τις απόψεις του συντηρητικού ακαδημαϊκού Σάμουελ Χάντινγκτον (1927-2008) που αναπτύσσονται σε ένα από τα πιο γνωστά άρθρα στον κόσμο “Η σύγκρουση των πολιτισμών”. Αυτό το άρθρο γράφτηκε από τον Σάμουελ Χάντινγκτον, εκδόθηκε το καλοκαίρι του 1993 και σήμερα παραμένει πιο επίκαιρο από ποτέ, ενώ οι απόψεις που διατύπωνονται στο άρθρο όσο αμφιλεγόμενες ήταν και τότε τόσο παραμένουν και σήμερα αλλά δεν σταματούν να αποτελούν τροφή προς σκέψη.
Ο Χάντινγκτον πραγματεύεται τα ασαφή όρια των πολιτισμών, τους οποίους κατατάσσει σε δυτικούς και μη δυτικούς. To 1993, ο Χ. εξετάζει την παγκόσμια πολιτική και προβλέπει ότι τα επόμενα χρόνια οι αντιπαραθέσεις θα είναι πολιτισμικές και όχι ιδεολογικές ή οικονομικές. Τα έθνη-κράτη θα παραμείνουν ισχυρά, αλλά οι κύριες διαμάχες θα είναι μεταξύ εθνών-κρατών που ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς.
Για τον Χάντινγκτον ενας πολιτισμός αποτελεί μια πολιτιστική οντότητα, την ανώτερη πολιτιστική ομαδοποίηση των ανθρώπων και το ευρύτερο πεδίο πολιτιστικής ταυτότητας που διαθέτουν. Αυτή η ταυτότητα καθορίζεται τόσο από από κοινά αντικειμενικά στοιχεία όσο και από τον υποκειμενικό προσδιορισμό των ανθρώπων, ενώ παραμένει επαναπροσδιορίσιμη καθώς τα σύνορα των πολιτισμών δεν μένουν αμετάκλητα, αλλά μεταβάλλονται.
Κάθε πολιτισμός μπορεί να εμπεριέχει διάφορα έθνη-κράτη καθώς και υποπολιτισμούς με χαρακτηριστικά παραδείγματα τον δυτικό πολιτισμό και το Ισλάμ. Ο Χάντινγκτον αριθμεί τους πολιτισμούς σε 8 στο σύνολό τους και οι οποίοι ειναι ο δυτικός, το Ισλάμ, ο κινέζικος (κομφουκιανός), ο ιαπωνικός, ο ινδουιστικός, ο σλαβο-ορθόδοξος, ο λατινοαμερικανικος και ο αφρικανικός. Θεωρεί ότι τους παραπάνω πολιτισμούς τους χωρίζουν ασαφείς πολιτισμικές συνοριακές γραμμές πάνω στις οποίες θα λάβουν χώρα οι διαμάχες του μέλλοντος.
Ο διαχωρισμός που προσπαθεί να γίνει από τον Χάντινγκτον είναι σε χώρες της Δύσης και της “μη-Δύσης” καθώς και μεταξύ δυτικού χριστιανισμού από τη μία και ορθοδοξίας και Ισλάμ απο την άλλη. Ο Χάντινγκτον φαντάζεται μια κάθετη γραμμή που ξεκινάει από τα σύνορα Ρωσίας-Φινλανδίας και αφού διασχίζει και διαχωρίζει κάθετα την Ευρώπη μέχρι και τη Γιουγκοσλαβία, ταυτίζεται με το ιστορικό σύνορο της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δυτικά αυτής της γραμμής κυριαρχεί ο προτεσταντισμός και ο καθολικισμός ενώ ανατολικά η ορθοδοξία και ο μουσουλμανισμός. Στη δυτική πλευρά της νοητής γραμμής, είναι πιο εύκολο να αναπτυχθούν δημοκρατικά συστήματα καθώς έχουν βιώσει την Αναγέννηση, τη Μεταρρύθμιση και τη βιομηχανική επανάσταση, εν αντιθέσει με αυτούς που βρίσκονται ανατολικά της γραμμής, τους οποίους ο Χάντινγκτον θεωρεί οικονομικά υπανάπτυκτους. Πάνω στη συνοριακή αυτή γραμμή μάχονται εδώ και 1300 χρόνια η Δύση με το Ισλάμ, ειδικά μετά τον Β’ Π.Π. όπου οι αραβικές χώρες έγιναν ακόμα πιο δυνατές λόγω του μαύρου χρυσού αλλά και του εθνικισμού που αναπτύξανε.
Η Δύση εκτός απο τους πολέμους προσπάθησε να κάνει κάποια ανοίγματα στον αραβικό κόσμο, όμως σύμφωνα πάντα κατά τον Χάντινγκτον, η δυτική δημοκρατία που προσπάθησε να εφαρμοστεί, ισχυροποίησε αντιδυτικές πολιτικές δυνάμεις. Αυτό ισχυρίζεται ότι οφείλεται στο γεγονός ότι ο εκδυτικισμός και εκδημοκρατισμός βρίσκονται σε διάσταση. Όταν στις μη δυτικές χώρες εφαρμόζονται εκλογές δυτικού τύπου, η δημοκρατία εκλέγει αντιδυτικά πολιτικά κινήματα. Οι πολιτικοί σε μη δυτικές κοινωνίες στρέφονται στη λαική βάση και ο εκλογικός τους αγώνας είναι εθνοτικού, τοπικιστικού, εθνικιστικού και θρησκευτικού χαρακτήρα με αποτέλεσμα ο λαός να εναντιώνεται στη Δύση. Κατά τον Χάντινγκτον, αυτό είναι ένα δημοκρατικό παράδοξο που εξυπηρετεί την ιθαγενοποίηση.
Ήδη απο το 1990, οι αντιπαραθέσεις έχουν πάρει άλλη μορφή καθώς μεγάλα μεταναστευτικά κύματα συρρέουν απο τις αραβικές χώρες προς τη δυτική Ευρώπη δημιουργώντας ένα κλίμα ρατσισμού και πλέον η σύγκρουση των πολιτισμών λαμβάνει χώρα στο εσωτερικό της Ευρώπης. Αυτές οι συγκρούσεις δεν περιορίζονται μόνο στην Ευρώπη αλλά γίνονται φανερές σε όλο τον κόσμο.
Οι διαμάχες μεταξύ κρατών απο διαφορετικούς πολιτισμούς είναι πολύ έντονες, όμως πρέπει να επισημανθούν και οι συνεργασίες των χωρών που ανήκουν στον ίδιο πολιτισμό, το λεγόμενο “σύνδρομο αδελφής χώρας”. Πρόκειται για συνεργασίες που γίνονται όταν ένα κράτος εμπλακεί σε πόλεμο με κράτος άλλου πολιτισμού. Σε τέτοια περίπτωση καθίσταται φανερή η πολιτισμική συσπείρωση. Ο Χάντινγκτον παραθέτει τα παραδείγματα του “Πολέμου του Κόλπου” καθώς και του πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Απο την άλλη, ο Χ. Δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να εμπλακούν σε πόλεμο χώρες του ίδιου πολιτισμού, με τη διαφορά ότι αυτοί οι πόλεμοι θα είναι περιορισμένοι και λιγότερο έντονοι.
Βασικό στοιχείο της σκέψης του Χάντινγκτον είναι ότι θεωρεί ότι ο επόμενος πόλεμος θα είναι ένας πόλεμος μεταξύ πολιτισμών, καθώς η πολιτισμική συσπείρωση ανά τον κόσμο αυξάνεται συνεχώς. Σε αυτή τη διαφαινόμενη σύγκρουση πολιτισμών, ο Χ. Δίνει το προβάδισμα στη Δύση, καθώς αυτή κυριαρχεί τόσο οικονομικά όσο και στρατιωτικά. Επιπλέον, η Δύση δεν έχει επιπλέον εσωτερικές στρατιωτικές προστριβές. Χαρακτηριστική είναι η κυριαρχία της Δύσης στουε Διεθνείς Ορανισμούς όπως ο Ο.Η.Ε και το Συμβούλιο Ασφαλείας. Η Δύση χρησιμοποιεί όλη αυτή την ισχύ για να προωθει κατα καιρούς τα οικονομικά και στρατιωτικά της συμφέροντα, να νομιμοποιεί τις πράξεις της και να προωθεί τις οικονομικές και πολιτιστικές της αξίες. Όλα αυτά αποτελούν μια πηγή συγκούσεων της Δύσης με άλλους πολιτισμούς.
Για τον Χάντινγκτον, η δυτική κουλτούρα, αν εξαιρέσεις τον επιφανειακό τομέα, ουσιαστικά δεν έχει εισχωρήσει στον υπόλοιπο κόσμο. Η προσπάθεια της Δύσης να εμφυσήσει στους άλλους πολιτισμούς τις ιδέες που διαμορφώθηκαν ήδη από τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη όπως ισότητα, ελευθερία και κράτος δικαίου, έχουν αποτύχει. Η Δύση προσπαθεί να επιβάλλει έναν οικουμενικό πολιτισμό, κάτι που φέρνει σε αντίθεση τους άλλους πολιτισμούς που επιθυμούν να έχει ο καθένας διαχωριστική ταυτότητα, καθώς οι αξίες που είναι πιο σημαντικές για τη Δύση, είναι λιγότερο σημαντικές παγκοσμίως.
Ο Χάντινγκτον διαφωνεί με αυτούς που ισχυρίζονται ότι η πολιτιστική παράδοση της Δύσης οφείλει να είναι η πολιτιστική παράδοση όλης της υφηλίου. Αυτή η πολιτιστική οικουμενοποίηση χωρίζεται σε 2 κατηγορίες.
Η πρώτη είναι η αποικιοποίηση απο την κόκα κολα, εννοώντας ότι η αμερικάνικη λαϊκή κουλτούρα κατακτά τον κόσμο, ταυτίζοντας βέβαια τη κουλτούρα με την κατανάλωση υλικών αγαθών. Τα υλικά αγαθά όμως δεν είναι η ουσία ενός πολιτισμού, αφου δεν αφήνουν κάποιο διακριτό ίσχνος και για αυτό δεν μπορούν να μεταβάλλουν ουσιαστικά τη βάση του πολιτισμού της κοινωνίας-αποδέκτη. Άλλωστε αυτή η θεωρία υποτιμά τόσο τους μη δυτικούς πολιτισμούς, όσο και την ίδια την δυτική κουλτούρα την οποία εκχυδαΐζει.
Η δεύτερη κατηγορία σχετίζεται με τον εκσυγχρονισμό, υποστηρίζοντας ότι η Δύση οδήγησε τον κόσμο στη νεότερη κοινωνία και τους άλλους πολιτισμούς στην εκδυτικοποίηση, εγκαταλείποντας τις παραδοσιακές τους αξίες και υιοθετώντας αυτές της Δύσης. Η Δύση είναι ο πρώτος πολιτισμός που εκσυγχρονίστηκε μέσω της εκβιομηχάνισης, επομένως είναι η πρώτη που έχει ενσωματώσει τη δυτική κουλτούρα. Η θεωρία αυτή στηρίζεται στο ότι οι άλλες κοινωνίες θα υιοθετήσουν τα στοιχεία που εκσυγχρόνισαν τη Δύση , γι’αυτό η δυτική κουλτούρα θα γίνει οικουμενική.
Βέβαια, εύστοχα ο Χάντινγκτον επισημαίνει ότι η ισχύς της Δύσης μειώνεται και εξασθενούν οι προσπάθειες να οικουμενοποιηθεί η δυτική κουλτούρα. Η Δύση θέλει να οικουμενοποιησει τις δυτικές αξίες της δημοκρατίας, της ελεύθερης οικονομίας, του περιορισμένου κράτους, του διαχωρισμού εκκλησίας-κράτους, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου, χωρίς να μπορεί να καταλάβει ότι αυτό για τους άλλους θεωρείται ιμπεριαλισμός, γι’αυτό άλλοτε αντιτίθενται. Άλλωστε οι μη δυτικοί κατηγορούν επίσης τη Δύση ότι τις αξίες της, τις εφαρμόζει επιλεκτικά, με παραδείγματα από περιορισμούς εξοπλισμών και ανθρώπινα δικαιώματα να εφαρμόζονται επιλεκτικά ανάλογα με το ποιες χώρες είναι προσφιλείς προς τη Δύση.
Ο Χάντινγκτον θεωρεί ότι υπάρχουν 3 επιλογές μπροστά στην οικομενοποίηση των δυτικών αξιών. Η 1η είναι όσες μη δυτικές χώρες αντιδρούν, να απομονωθούν απο τη Δύση, η 2η να προσχωρήσουν στη Δύση και να παίξουν με τους όρους του παιχνιδιού που βάζει η Δύση και η 3η επιλογή είναι να εξισσοροπησουν τις σχέσεις με τη Δύση, μέσω συνεργασιών με ά΄λλες μη δυτικές χώρες.
Σύμφωνα με τον Χ., ο εκσυγχρονισμός και η οικονομική ανάπτυξη προκαλούν την αναβίωση της εγχώριας πολιτιστικής παράδοσης καθώς και της θρησκείας. Ο λαός στις μη δυτικές κοινωνιες εμπιστεύεται την πολιτιστική του κληρονομιά και απορρίπτει τη δυτική κουλτούρα. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται κυρίως στις μουσουλμανικές και ασιατικές κοινωνίες, με την ισλαμική αναγέννηση να μετατρέπεται σε κοινωνικό, πολιτισμικο και πνευματικό κινημα. Σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο, ο ισλαμισμός αναπτύσσεται και ισχυροποιείται, αντιδρώντας στην προέλαση της δυτικής κουλτούρας και την ισχύ της Δύσης. Αυτό που γίνεται φανερό είναι πως η δυτική ισχύς φθίνει και ο κόσμος στο μεγαλύτερο μέρος του γίνεται περισσότερο σύγχρονος παρά δυτικός. Σε αυτή τη φθίνουσα πορεία της Δύσης λανείς δεν μπορει να βασιστεί, και όποιος θέλει να αποκτήσει δύναμη στρέφεται στη δική του κοινωνία και κουλτούρα και προσπαθεί εκεί να το πετύχει.
Οι προσδοκίες της Δύσης ότι η δυτική κουλτούρα θα γίνει παγκόσμια, λιγοστεύουν, καθώς αυτό που φαίνεται να αναπτύσσεται είναι η ιθαγενοποίηση. Η διάδοση της δυτικής κουλτούρας προσκρούει σε 2 εμπόδια. Το πρώτο είναι η γλώσσα και το δεύτερο η θρησκεία. Η δυτική κουλτούρα θέλει να προωθήσει ως επίσημη γλώσσα τα αγγλικά την ΄δια στιγμή που το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που μιλάει αγγλικά είναι 10%. Το ίδιο παρατηρείται και με τη θρησκεία καθώς το ποσοστό των δυτικών χριστιανών δεν ξεπερνάει το 30%, με το ποσοστό των μουσουλμάνων να αυξάνεται. Επίσης, η Δύση δεν μπορεί να επιβάλει τη θέληση της σε άλλες κοινωνίες καθώς δεν διαθέτει πλέον τον οικονομικο και δημογραφικό δυναμισμό που απαιτείται.
Ο Χάντινγκτον συνεχίζοντας τη σκέψη του για τη σύγκρουση των πολιτισμών, κάνει μια διάκριση στις χώρες που επιθυμούν να γίνουν μέλη της Δύσης και σε αυτές που μέσω συνεργασιών προτίθενται να αντιταχθούν στη Δύση. Οι μουσουλμανικές, οι κομφουκιανές και οι ινδουιστικές χώρες είναι πιο δύσκολο να ενταχθούν στη Δύση από ότι οι ανατολικοευρωπαϊκες. Επίσης τονίζει την ισλαμο-κομφουκιανή συνεργασία, που αντιτίθεται στη Δύση, και προσπαθούν οι χώρες αυτής να γίνουν οπλικά κράτη, διευρύνοντας την οπλικής τους ισχύ, ώστε να αντιταχθούν επι ίσοις όροις στη Δύση.
Η Δύση μέσω των διεθνών οργανισμών τους οποίους ελέγχει, προσπαθεί να εμποδίσει τη στρατιωτική ανάπτυξη των μη δυτικών χωρών και κυρίως αυτών που μπορούν να γίνουν εχθρικά προς αυτήν. Ο φόβος της Δύσης είναι η επιθυμία και η επιχειρησιακή δυνατότητα αυτών των χωρών να αποκτήσουν πυρηνικά και χημικά όπλα. Και ενώ η ισλαμο-κομφουκιανή αναπτύσσεται με σκοπό να φτάσει τη στρατιωτική ισχύ της Δύσης, η Δύση στο άλλο ακρο μειώνει τις στρατιωτικές της δυνατότητες.
Ο Χάντινγκτον διαβλέποντας το μέλλον προβλέπει διαμάχη της Δύσης με κάποια ισλαμικά κράτη και εξετάζοντας βραχυπρόθεσμα το μέλλον συμβουλεύει τη Δύση. Προτείνει την προώθηση συνεργασιών με ευρωπαϊκές και βορειομαρικανικές χώρες, την ενσωμάτωση στη Δύση χωρών της Ανατολικής Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής καθώς και τη διατήρηση καλών σχέσεων με τη Ρωσία και την Ιαπωνία. Επίσης, προτρέπει τη Δύση να αποτρέψει την κλιμάκωση των τοπικών ενδοπολιτιστικών συγκρούσεων, να περιορίσει την επέκταση της στρατιωτικής ισχύος των ισλαμικών και κομφουκιανών κρατών,ωστε να διατηρήσει τη στρατιωτική της υπεροχή στη νοτιοανατολική Ασία. Επιπλέον, η Δύση θα πρέπει να εκμεταλλεύεται τις διαρροές ανάμεσα στις ισλαμικές χώρες και τέλος να ενδυναμώσει τους διεθνείς οργανισμόυς που εκφράζουν και νομιμοποιούν τα δυτικά συμφέροντα.
Σε ένα μακροπρόθεσμο επίπεδο, οι μη δυτικοί πολιτισμοί θα προσπαθήσουν να γίνουν μοντέρνοι αλλά όχι δυτικοί, συμφιλιώνοντας τη νεωτερικότητα με τη δική τους παράδοση, ενώ ταυτόχρονα θα αυξάνεται η στρατιωτική τους δύναμη. Η Δύση αν θέλει να προστατευτεί θα πρέπει να διατηρήσει τη στρατιωτική της ισχύ αλλά και να προσπαθήσει να καταλάβει τις αξίες των άλλων πολιτισμών, ώστε να μπορέσει να επαναπροσδιορίσει τα κοινά στοιχεία, καθώς θα πρέπει να μάθει να συνυπάρχει με τους άλλους πολιτισμούς και κυρίως με τον ισλαμικό, όπου εκεί συναντώνται οι μεγαλύτερες διαφορές.
Ο Χάντινγκτον υποστηρίζει τη Δύση και την προτρέπει να εγκαταλείψει την αυταπάτη της οικουμενικότητας και να σταματήσει να επεμβαίνει σε διαμάχες άλλων χωρών, κάτι το οποιο δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντα της. Η Δύση πρέπει να διατηρήσει την ενότητα της και σημαντικό ρόλο θα παίξει το ΝΑΤΟ, το οποίο υπερασπίζεται και προστατεύει τον δυτικό πολιτισμό. Τέλος, ο Χάντινγκτον ονειρεύεται μια τρίτη ευρωαμερικανική φάση αφθονίας και πολιτικής επιρροής, που θα επιτευχθεί μέσω πιο συμπαγών μορφών οικονομικής και πολιτικής ολοκλήρωσης καθώς και με την προάσπιση και ανανέωση της ποιότητας του δυτικού πολιτισμού.