Από τον Χάρη Ζάβαλο
Πριν λίγες μέρες επισκέφτηκα την πρωτεύουσα της Σουηδίας, Στοκχόλμη.
Έχοντας διαβάσει μερικά πολύ ενδιαφέροντα άρθρα, για αυτό που οι ψυχολόγοι αποκαλούν «σύνδρομο της Στοκχόλμης», θέλησα να επισκεφτώ το σημείο στο οποίο, στις 23 Αυγούστου του 1973, έλαβε χώρα μια από τις γνωστότερες ληστείες τραπεζών. Τα γεγονότα της ομηρίας που ακολούθησαν, γέννησαν από τον Σουηδό ψυχίατρο και εγκληματολόγο, Nils Bejerot, τον όρο «σύνδρομο Norrmalmstorg», από το όνομα της πλατείας που διαδραματίστηκε η ληστεία.
Αργότερα, αποδόθηκε ο όρος «σύνδρομο της Στοκχόλμης» από τον ψυχίατρο Frank Ochberg, σε μια προσπάθεια ορισμού της διαχείρισης καταστάσεων ομηρίας.
Τι είναι ακριβώς αυτό το σύνδρομο, θα το μελετήσουμε αργότερα, προσπαθώντας να κάνουμε μια σύνδεση του ψυχολογικού αυτού φαινομένου με την τρέχουσα ελληνική πραγματικότητα.
Πρώτα όμως, ας αφηγηθούμε τι συνέβη στη Στοκχόλμη το 1973 σε αυτές τις 6 μέρες ομηρίας των υπαλλήλων της σουηδικής τραπέζης από τον ληστή, Jan Erik Olsson.
Το κτήριο, όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα του Αυγούστου του 1973, τα οποία και γέννησαν τον όρο «σύνδρομο της Στοκχόλμης». Στο ισόγειο του κτηρίου διατηρούσε υποκατάστημα η τράπεζα Kreditbanken, στην πλατεία Norrmalmstorg, στο κέντρο της Στοκχόλμης. Πλέον, στη θέση της τράπεζας βρίσκεται εμπορικό κατάστημα.
«Στις 23 Αυγούστου του 1973, ο Γιαν-Έρικ Όλσον εισήλθε στην τράπεζα “Kreditbanken” της Στοκχόλμης. Φορούσε γυαλιά ηλίου, μια περούκα με φουντωτά μαύρα μαλλιά και στα χέρια του κρατούσε ένα πολυβόλο. Άρχισε να πυροβολεί στον αέρα, φωνάζοντας στα αγγλικά: “Το πάρτι μόλις ξεκίνησε”!
Σχεδόν αμέσως έφτασαν στο σημείο δύο αστυνομικοί. Ο Όλσον πυροβόλησε και πέτυχε τον έναν στο χέρι, ενώ διέταξε τον άλλον να κάτσει σε μια καρέκλα και να τραγουδήσει. Ο αστυνομικός άρχισε να σιγοτραγουδά το “Lonesome Cowboy” του Έλβις Πρίσλεϊ. (Ο ίδιος ο Όλσον καθόλη τη διάρκεια της ομηρίας θα σφυρίζει και θα σιγοτραγουδάει το ¨Killing me softly της Roberta Flack).
Ο Όλσον κράτησε τέσσερις ομήρους και θα τους ελευθέρωνε, μόνο αν η αστυνομία πραγματοποιούσε τα αιτήματά του. Ήθελε να του δώσουν 3 εκατομμύρια σουηδικές κορώνες, οπλισμό, αλεξίσφαιρα γιλέκα, ένα γρήγορο αμάξι και να φέρουν τον φίλο του και ληστή τραπεζών, Κλαρκ Όλοφσον, για να τον βοηθήσει στη ληστεία. Ο δράστης γνώρισε τον Όλοφσον στη φυλακή, όταν κρατούνταν στο ίδιο κελί.
O Clark Olofsson.
Οι αρχές πράγματι έφεραν τον Όλοφσον στην τράπεζα, με την προϋπόθεση ότι θα βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία με την αστυνομία. Του έδωσαν και ένα γρήγορο αμάξι, χωρίς βέβαια να επιτρέψουν στον δράστη να δραπετεύσει με αυτό. Στόχος τους ήταν να προφυλάξουν τους τέσσερις ομήρους, που ο Όλσον είχε κλειδώσει στο θησαυροφυλάκιο της τράπεζας.
Ο Όλσον τηλεφώνησε στον Σουηδό Πρωθυπουργό, Ούλοφ Πάλμε, και απείλησε ότι θα σκότωνε τους ομήρους. Ως απόδειξη, έπιασε μία όμηρο απ’ τον λαιμό και οι κραυγές ακούστηκαν μέσα από το τηλέφωνο. Η αστυνομία περικύκλωσε την τράπεζα και ετοιμαζόταν να χρησιμοποιήσει πιο αποτελεσματικά μέσα εναντίον του δράστη.
Σκοπευτές έξω από την τράπεζα.
Την επόμενη μέρα, οι όμηροι μίλησαν απευθείας με τον Πάλμε.
Αντί να ζητήσουν βοήθεια όμως, υποστήριξαν τους δράστες. Η όμηρος Κριστίν Ένμαρκ είπε στον Πρωθυπουργό: “Πιστεύω ότι ρισκάρετε τις ζωές μας. Εμπιστεύομαι απόλυτα τον Κλαρκ και τον ληστή. Δεν είμαι απελπισμένη. Δεν μας έχουν πειράξει. Αντιθέτως, είναι πολύ ευγενικοί. Αλλά ξέρετε, κύριε Ούλοφ, αυτό που φοβάμαι είναι ότι αν μας επιτεθεί η αστυνομία θα μας σκοτώσει”.
Η Ένμαρκ δεν ήταν η μοναδική που υποστήριξε τον δράστη. Μία απ’ τις ομήρους που έπασχε από κλειστοφοβία, δήλωσε ότι της έδεσαν ένα σχοινί στο λαιμό και την άφησαν να βγει από το χρηματοκιβώτιο και να περιφέρεται στο διάδρομο. Ο μοναδικός άντρας όμηρος, ο Σβεν Σάφστρομ, κατέθεσε ότι ο Όλσον σκόπευε να τον μεθύσει με αλκοόλ πριν τον σκοτώσει για να μην φοβάται.
Σε μια άλλη τηλεφωνική επικοινωνία με τον Πρωθυπουργό, η Έμαρκ ζήτησε να αφήσουν τους δράστες να δραπετεύσουν μαζί με τους ομήρους.
Ο Σουηδός πρωθυπουργός Ούλοφ Πάλμε.
Στις 26 Αυγούστου, η αστυνομία άνοιξε μία τρύπα στο πάτωμα του διαμερίσματος ακριβώς πάνω απ’ το χρηματοκιβώτιο. Ειδοποίησαν ότι επρόκειτο να ελευθερώσουν στο χώρο χημικά αέρια για να αναγκάσουν τους δράστες να αποχωρήσουν. Τότε ο Όλσον είπε στους ομήρους να σηκωθούν όρθιοι και να περάσουν γύρω απ’ το λαιμό τους της θηλιές που είχε κρεμάσει απ’ το ταβάνι. Ενημέρωσε την αστυνομία ότι οι όμηροι θα πνίγονταν, όταν θα λιποθυμούσαν απ’ τα αέρια.
Για δύο μέρες, συζητούνταν πιθανοί τρόποι διάσωσης των ομήρων. Ακούστηκαν απίστευτες ιστορίες, όπως το να γεμίσουν το χρηματοκιβώτιο με μέλισσες ή μπάλες του πινγκ πονγκ. Σκέφτηκαν ακόμα και να στείλουν φουσκωτές κούκλες ντυμένες με αστυνομικές στολές αντί για πραγματικούς αστυνομικούς, με σκοπό να αποσπάσουν την προσοχή του δράστη.
Οι προτάσεις απορρίφθηκαν και τελικά χρησιμοποιήθηκαν χημικά στις 28 Αυγούστου.
Οι υπάλληλοι της τράπεζας εντός του θησαυροφυλακίου και ο Όλοφσον.
Ο Όλσον, παρά τις απειλές του, δεν άφησε κανέναν όμηρο να πεθάνει και εγκατέλειψε την τράπεζα μέσα σε λίγα λεπτά μαζί με τον Όλοφσον. Οι όμηροι δεν τους ακολούθησαν. Αρνούνταν να βγουν απ’ το χρηματοκιβώτιο, μέχρι να σιγουρευτούν ότι οι δράστες θα μεταφέρονταν στη φυλακή σώοι και αβλαβείς.
Οι κλέφτες συνελήφθησαν. Όταν οι δράστες επιβιβάστηκαν στην κλούβα και οι όμηροι βγήκαν στο δρόμο, η Ένμαρκ τους αποχαιρέτησε και φώναξε στον Όλοφσον: “Κλαρκ, θα τα πούμε σύντομα“. Πράγματι, διατήρησαν στενές φιλικές σχέσεις. Ακόμα και οι οικογένειες τους γνωρίστηκαν και πήγαιναν εκδρομές μαζί.
Ο Όλσον κατά την σύλληψη του και την απομάκρυνσή του από την τράπεζα.
Ο Όλσον καταδικάστηκε σε δέκα χρόνια φυλάκισης και αρραβωνιάστηκε μία απ’ τις πολλές θαυμάστριές του, που του έστελναν γράμματα στη φυλακή. Ο Όλοφσον υποστήριξε ότι δεν συμμετείχε στη ληστεία και απλώς προσπάθησε να διατηρήσει ήρεμα τα πνεύματα.
‘Οταν αποφυλακίστηκε, ο Jan Erik Olsson παντρεύτηκε μία Ταιλανδέζα και πήγε να ζήσει στην Ταϊλάνδη όπου ασχολήθηκε με φυτείες καουτσούκ και καλλιέργεια ρυζιού. Τα τελευταία χρόνια επέστρεψε στη Σουηδία για να είναι κοντά στα παιδιά του και να προωθήσει την αυτοβιογραφία του.
Ο Clark Olofsson, που από τα 19 του ήταν αναμειγμένος σε μία υπόθεση δολοφονίας εις βάρους αξιωματικού της αστυνομίας συνεχίζει να διάγει έναν ανήσυχο βίο μπαινοβγαίνοντας στη φυλακή. Η τελευταία του σύλληψη ήταν το 2008 για μία υπόθεση ναρκωτικών. Για ένα διάστημα παρακολούθησε τη Σχολή Δημοσιογραφίας της Στοκχόλμης.»
Τι σημαίνει για την ψυχολογία ο όρος «σύνδρομο της Στοκχόλμης»;
Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι πρόκειται για μια αντίδραση του ατόμου σε μία συνθήκη ψυχολογικής πίεσης. Η εν λόγω αντίδραση παρατηρείται κάποιες φορές σε ομήρους, όταν αυτοί αναπτύσσουν συναισθηματικούς δεσμούς και δείχνουν αφοσίωση στους θύτες τους, παρά τον κίνδυνο στον οποίο εκτίθενται.
Το σύνδρομο χρησιμοποιείται περαιτέρω για να περιγράψει τη σχέση θύτη-θύματος σε διάφορες περιπτώσεις, όπως:
- Κακοποίηση γυναικών
- Κακοποίηση παιδιών
- Θύματα αιμομιξίας
- Φυλακισμένοι πολέμου
- Μέλη σεκτών
- Σχέσεις που βασίζονται στην άσκηση εξουσίας και το φόβο
Άτομα που βρίσκονται σε μια σχέση εξουσιάζοντος-εξουσιαζόμενου, υπό την απειλή του φόβου, συχνά δημιουργούν συναισθηματικούς δεσμούς με το άτομο που τα κακοποιεί (σωματικά, ή ψυχικά).
“Αυτή η ταύτιση αποτελεί έναν μηχανισμό άμυνας, που βασίζεται (συνήθως ασυνείδητα) στην ιδέα ότι ο εγκληματίας δεν θα βλάψει τον αιχμάλωτο εάν αυτός είναι συνεργάσιμος και ακόμη περισσότερο αν τον υποστηρίζει απόλυτα. Ο αιχμάλωτος προσπαθεί να κερδίσει την εύνοια του εγκληματία με σχεδόν παιδαριώδη τρόπο. Ο όμηρος συνήθως αντιλαμβάνεται τις προσπάθειες όσων επιδιώκουν να τον σώσουν, ως ενέργειες που πιθανώς θα τον βλάψουν αντί να επιτύχουν την απελευθέρωσή του. Προσπάθειες διάσωσης μπορεί να μετατρέψουν μία ανεκτή κατάσταση σε θανατηφόρα. Εν τέλη, το συναισθηματικό δέσιμο με έναν κακοποιό είναι στην πραγματικότητα μία στρατηγική επιβίωσης για τα θύματα κακοποίησης και εκφοβισμού”.
Πότε δημιουργείται το «Σύνδρομο της Στοκχόλμης»;
Η ψυχολογική αυτή αντίδραση του συναισθηματικού δεσίματος δε δημιουργείται σε κάθε περίπτωση ομηρίας ή σχέσης κακοποίησης. Φαίνεται ότι υπάρχουν τέσσερις διακριτές καταστάσεις που καθορίζουν την εμφάνιση του συνδρόμου:
- Η αίσθηση του θύματος ότι υπάρχει απειλή στη φυσική ή ψυχολογική του επιβίωση και η πεποίθηση ότι ο θύτης θα εκτελέσει την απειλή του.
- Η αίσθηση του θύματος ότι υπάρχει μία ελπίδα και μία, έστω και μικρή, καλοσύνη από τον θύτη.
- Η απομόνωση του θύματος από τη γνώμη άλλων ατόμων εκτός από αυτή του θύτη.
- Η αίσθηση του θύματος ότι δεν υπάρχει δυνατότητα διαφυγής από αυτή την κατάσταση.
Τι γίνεται λοιπόν αν τοποθετήσουμε στη θέση του θύματος μια χώρα (την Ελλάδα) και στη θέση του θύτη μια αντιπροσωπεία στελεχών (είτε την αποκαλέσουμε «τρόικα», είτε «θεσμούς», είτε «Brussels group», λίγη σημασία θα έχει).
Ποιά περίπτωση άραγε, από τις τέσσερις προαναφερθείσες αντιστοίχως, δεν ισχύει;
- Η απειλή της χρεωκοπίας και της επιστροφής στη δραχμή (Grexit ή Graccident), με ολέθρια αποτελέσματα στην επιβίωσή μας, όπως επαναλαμβάνουν χρόνια τώρα τα media;
- Η «ελπίδα» ότι έχουν μείνει ψήγματα καλοσύνης στους εταίρους μας, ευελπιστώντας στην επίτευξη μιας λύσης και ενός (όπως αρέσκεται να αποκαλεί ο ΣΥΡΙΖΑ) «έντιμου συμβιβασμού»;
- Η μόνιμη θέση της «μη εναλλακτικής» (δόγμα ΤΙΝΑ – Τhere Ιs Νo Αlternative) στην εξεύρεση λύσης στο δημοσιονομικό πρόβλημα της Ελλάδος, με μονόδρομο την ευρωπαϊκή επιλογή πάση θυσία;
- Καμία διαφυγή από το Ευρώ με τη διάδοση μιας ακραιφνούς τρομοκρατίας ως προς την υποστήριξή του;
Ο καρπός αυτού του, ομολογουμένως, πετυχημένου εκφοβισμού των μαζών, φαίνεται ξεκάθαρα στις κατά καιρούς δημοσκοπήσεις, των οποίων τα αποτελέσματα είναι τόσο εντυπωσιακά, όσο και οξύμωρα.
Στην πρόσφατη δημοσκόπηση της Public Issue, το 52% των ερωτηθέντων έχει μεν αρνητική άποψη για την Ευρωπαϊκή Ένωση και για το πώς αυτή έχει μεταλλαχθεί σε ένα αυταρχικό σύστημα απόρριψης και υπονόμευσης δημοκρατικά εκλεγμένων κυβερνήσεων, αλλά παράλληλα δε, με συντριπτική πλειοψηφία, επιθυμούν την παραμονή μας στο Ευρώ, θεωρώντας την επιστροφή μας στη δραχμή καταστροφική. Καθότι, σύμφωνα με πολλούς, εν μέσω κρίσης το Ευρώ στάθηκε αρωγός στην προσπάθεια ανάκαμψης (!!!) και όχι ανασταλτικός παράγοντας στην προσπάθεια οικονομικής ανασύνταξης μέσα από συγκεκριμένη νομισματική και οικονομική πολιτική που μια κυβέρνηση θα μπορούσε να χαράξει.
Μήπως η ισχυρή μας θέληση για παραμονή στο Ευρώ και την Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί απλά ένα ένστικτο επιβίωσης, φοβούμενοι το μέλλον χωρίς τους ‘’προστάτες μας’’; Γιατί συνεχίζουμε να εκλαμβάνουμε ως σωτήρια τα «οικονομικά πακέτα στήριξης» ή ως δείγμα καλοσύνης των εταίρων μας αυτό το βάναυσο παιχνίδι αυξομείωσης της στρόφιγγας (του Ντράγκι και της παρέας του); Γιατί περνάμε στο άλλο μέτωπο, υπερασπιζόμενοι τους θύτες της ομηρίας μας στο Ευρώ; Μήπως θεωρούμε ότι η δική τους ευτυχία και ευχαρίστηση θα καταλήξει σε δική μας ευφορία και ανάκαμψη; Μήπως αυτή είναι η αιτία που δαιμονοποιούμε όποιον επιχειρεί να καταστρέψει αυτή τη σχέση; Ή μήπως φοβόμαστε ότι το παιχνίδι τελείωσε, πήραν ό,τι ήθελαν και πλέον τους είμαστε άχρηστοι; Μήπως αυτή η πιστή μας αφοσίωση προέρχεται από τον φόβο ότι πιθανότατα να έχουμε εκπληρώσει τον ρόλο μας, έχουμε πάψει να είμαστε μοχλοί ενός πείραματος, το οποίο ολοκληρώθηκε και ήρθε η στιγμή να εναποθέσουν το τοξικό απόβλητο της παρεούλας τους στην ιστορική τους χωματερή;
Είναι τελικά οι εταίροι μας ή οι θύτες μας, που μάθαμε να λατρεύουμε από φόβο, με σκοπό να σωθούμε;
O βρετανός φιλόσοφος, Bertrand Russell, είχε πεί κάποτε ότι «Κανένας άνθρωπος ούτε ομάδα ούτε έθνος δεν μπορεί να ενεργήσει ανθρώπινα ή να σκεφθεί σωστά υπό το κράτος ενός μεγάλου φόβου».
Ο Λένιν είχε την άποψη ότι, «Ο τρόμος είναι εργαλείο κοινωνικής υγιεινής».
Ο θυμόσοφος λαός λέει, «ο φόβος φυλάει τα έρμα».
Και το συγκρότημα «Τρύπες», μέσα από τη φωνή του Γιάννη Αγγελάκα, πριν από μερικά χρόνια, μας ρωτούσε «ποιόν φόβο αγαπήσαμε πάλι».
*Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση (American Psyciatric Association), το σύνδρομο της Στοκχόλμης δεν συμπεριλαμβάνεται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών. Οποιαδήποτε απόπειρα συσχετισμού λοιπόν με το εν λόγω σύνδρομο, γίνεται αβίαστα με μία δόση αυθορμητισμού χωρίς να μπαίνουμε σαφώς σε μονοπάτια επιστημονικά που δεν κατέχουμε.