Της Εύης Νικολοπούλου
Η επίδραση της μουσικής στον εγκέφαλό μας συσχετίζεται στενά με αυτό που έχει χαρακτηριστεί ως «η μεγαλύτερη ανακάλυψη στην κοινωνική ψυχολογία» του 20ου αιώνα: τη γνωστική ασυμφωνία.
Ο μύθος του Αισώπου για την Αλεπού και τα σταφύλια, αποτυπώνει γλαφυρά αυτόν τον πανανθρώπινο μηχανισμό εκλογίκευσης. Στην ιστορία, η αλεπού αναστατώνεται με το γεγονός ότι δεν μπορεί να φτάσει ένα τσαμπί σταφύλια. Ακόμα πιο δυσάρεστο είναι ή ασυμφωνία που βιώνει: Τα σταφύλια είναι μεγάλος πειρασμός και πολύ κοντά της-αλλά ωστόσο απρόσιτα. Ως αποτέλεσμα, η αλεπού προσπαθεί να ανακουφίσει τη δυσαρμονία, εκλογικεύοντας:
“Μμμ, δεν είστε καν ώριμα!! Δεν χρειάζομαι άγουρα, ξινά σταφύλια”.
Γνωστική ασυμφωνία είναι η ιδέα ότι οι άνθρωποι βιώνουν δυσάρεστα συναισθήματα όταν κατέχουν αντιφατικές πληροφορίες/γνώσεις, ή όταν έρχονται αντιμέτωποι με καινούργια πληροφόρηση, που αντιτίθεται στις υπάρχουσες αντιλήψεις τους. Ας δούμε ένα τυχαίο, επίκαιρο παράδειγμα. Γνωστική ασυμφωνία αποτελεί το παρακάτω δίλημμα:
“Να παραιτηθώ, να χάσω τη βουλευτική αποζημίωση και να μείνω πιστός στα πιστεύω μου αλλά άνεργος/φτωχός ή να εφαρμόσω Μνημόνιο, ερχόμενος σε αντίθεση με αυτά που πρέσβευα/διακήρυττα/αγωνιζόμουν τόσα χρόνια, αλλά έχοντας εξασφαλίσει για τον εαυτό μου και την οικογένειά μου, πλουσιοπάροχα οικονομικά οφέλη,ταξίδια,πολιτική καριέρα και χρήσιμες γνωριμίες;”
Η γνωστική ασυμφωνία επιλύεται επιλέγοντας μια από τις 2 στάσεις, αλλά αυτή τη φορά εμπλουτισμένη με νέα επιχειρήματα και ενισχυμένη πίστη. Παράδειγμα:
” Θα εφαρμόσω τα Μνημόνια, διότι εγώ θα τα εφαρμόσω με μεγαλύτερη ευαισθησία από τους άλλους, εγώ δεν τα πιστεύω όπως οι άλλοι, και δεν θα προδώσω την εμπιστοσύνη των πολιτών οι οποίοι με τίμησαν με την ψήφο τους”.
Ο Αϊνστάιν δεν βραβεύτηκε με το Νόμπελ για τη Θεωρία της Σχετικότητας-που τώρα θεωρείται μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις στην Ιστορία της ανθρωπότητας-εν μέρει διότι αντέκρουε τις πυρηνικές αντιλήψεις της εποχής σχετικά με το χρόνο και τον χώρο. Οι νεωτερικές αντιλήψεις και θεωρίες, βρίσκουν δύσκολα έδαφος, και μόνο αφού και εάν επιβιώσουν από την απαραίτητη πολεμική των συγχρόνων τους.
Οι άνθρωποι έχουν ισχυρές αντιστάσεις απέναντι σε νέες γνώσεις και πληροφορίες, μέχρι να τις ενσωματώσουν, να τις αφομοιώσουν και έτσι να συνεισφέρουν στη συνέχεια και την εξέλιξη όσων αποτελούν αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό. Πως όμως επιτυγχάνεται αυτό, αφού όπως είδαμε είμαστε πρόθυμοι να εξαπατήσουμε τον εαυτό μας, να διαψεύσουμε τη νέα γνώση, προκειμένου να διατηρήσουμε την ομοιόσταση και να αμυνθούμε απέναντι στην απειλή, ή να σιγουρέψουμε την ασφαλή συνέχεια του ιδεολογικού μας στάτους κβο;
Όταν η γλώσσα αναπτύχθηκε στο είδος μας, κάθε νέα λέξη ήταν και ένας φορέας νέας πληροφορίας, μιας καινούργιας γνωσιακής αναπαράστασης που αντέκρουε μια παλιά πληροφορία ή ιδέα: Ένας ισχυρός μηχανισμός του μυαλού χρειάστηκε να αναπτυχθεί για να μας επιτρέψει να ξεπερνάμε αυτές τις δυσάρεστες ασυμφωνίες που διχάζουν τους ανθρώπους, και να κρατάμε την αντιφατική γνώση, παρά να την απορρίπτουμε άμεσα. Μήπως αυτή η ικανότητα ενισχύθηκε από τη μουσική;
Ο ακρογωνιαίος λίθος της εξέλιξης είναι η διαφοροποίηση.Χωρίς τη σύνθεση όμως,απειλείται ο πολιτισμός και η ίδια μας η ύπαρξη. Η μουσική έχει κομβικό ρόλο στη σύνθεση και την ενσωμάτωση των γνώσεων με τις εμπειρίες.Ενώ η γλώσσα διαχωρίζει τον κόσμο, σε λεπτομερειακά, ξεχωριστά κομμάτια, η μουσική ενώνει τον κόσμο σε μια ολότητα. Πολλά πειράματα και έρευνες έχουν αποδείξει την ικανότητα της μουσικής να μας κάνει να ξεπερνάμε αντιφάσεις και να διατηρούμε αντικρουόμενες γνώσεις.
Μολονότι ο Δαρβίνος το 1871 έγραφε στο βιβλίο του «Η καταγωγή του ανθρώπου»: «Δεδομένου ότι ούτε η απόλαυση ούτε η ικανότητα παραγωγής της μουσικής είναι χρήσιμες έστω και στο παραμικρό για τον άνθρωπο [… ] πρέπει να καταχωριστούν μεταξύ των πλέον μυστηριωδών από τις δεξιότητες με τις οποίες είναι προικισμένος»
θα τολμήσουμε να διαφωνήσουμε,αφού η μουσική είναι πλέον ένα πολλαπλά χρήσιμο εργαλείο προσαρμογής και επιτυχούς συμβίωσης, στο αυξανόμενα πολύπλοκο κοινωνικό μας περιβάλλον. Η μουσική ενεργοποιεί τα συστήματα ανταμοιβής του εγκεφάλου: Όταν απολαμβάνουμε την αγαπημένη μας μουσική ,ο εγκέφαλος εκκρίνει ντοπαμίνη, τη χημική ουσία που μας προκαλεί τα συναισθήματα της ευτυχίας, της χαράς, της συναισθηματικής ευφορίας.
Γιατί όμως η μουσική μας προκαλεί τέτοιες συγκινήσεις ;
Μια πειστική απάντηση έχει δώσει ο καθηγητής Ντάνιελ Λεβιτίν, νευροεπιστήμων και συνθέτης, ο οποίος ξεδιπλώνει το μυστήριο του συναισθήματος, εξηγώντας πως τα κέντρα συναισθήματος, γλώσσας και μνήμης του εγκεφάλου ενεργοποιούνται και ενώνονται ταυτόχρονα κατά τη διάρκεια της ακρόασης και επεξεργασίας της μουσικής, παράγοντας αυτό που ονομάζουμε συναισθητική εμπειρία.
Όταν ακούμε ένα κομμάτι, ο εγκέφαλος (προ)καλείται να δώσει το δικό του νόημα, συναίσθημα και περιεχόμενο, στην ακολουθία ήχων και φωνών, που συνοδεύονται και ενεργοποιούν μνήμες, σκέψεις, ματαιώσεις, προσδοκίες,όνειρα και επιθυμίες, όλα σε ένα πολύχρωμο κολλάζ αισθητηριακών και γνωστικών ερεθισμάτων.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τα περισσότερα τραγούδια εκτυλίσσονται γύρω από 2 θεματικές: Την αγάπη και το θάνατο. Την ανατολή και τη δύση, τη γέννηση και το γήρας. Ο άνθρωπος μέσα από την μουσική προσπαθεί να συμφιλιωθεί με την επιθυμία για αποδοχή, συντροφικότητα, και αιώνια ζωή ενσωματώνοντας την (αντιθετική) γνώση της προδοσίας, της απόρριψης, του εφήμερου, της θνητότητας και της ματαιότητας της ύπαρξης.
Ο ακρογωνιαίος λίθος της εξέλιξης είναι η διαφοροποίηση. Χωρίς τη σύνθεση όμως,απειλείται ο πολιτισμός και η ίδια μας η ύπαρξη. Είτε πρόκειται να αποφασίσουμε για την αποδοχή μιας πρότασης γάμου ή για την επιλογή μιας θέσης εργασίας, η μουσική έχει τον σπουδαίο αλλά άγνωστο ρόλο, στο να μας βοηθάει να οδηγηθούμε σε πιο ώριμες, βάσιμες και πληροφορημένες αποφάσεις, και κυρίως να βιώνουμε το υπαρξιακό δράμα ελαχιστοποιώντας την οδύνη και αποφεύγοντας την συντριβή.