Του Γιάννη Αγγελάκη
Εξίσου σημαντική είναι η ερώτηση για το ποιο θα είναι το μέλλον της κατανάλωσης.
Το κοινωνικά μέσα δικτύωσης είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα μιας νέας σχετικά πραγματικότητας.
Το Υoutube είναι μία υπηρεσία που γιγαντώθηκε τα χρόνια της κρίσης. Με σημείο καμπής το 2007, σήμερα έχει φτάσει να έχει πάνω από 1 δισεκατομμύριο ενεργούς χρήστες. [166]
Μέσω του Youtube ένας απλός άνθρωπος μπορεί να ανεβάζει βίντεο με μηδενικό κόστος. Υπάρχουν άνθρωποι που δείχνουν απλά την καθημερινότητά τους ή που παρουσιάζουν κάποιο χόμπι τους, άλλοι που ετοιμάζουν βίντεο για μακιγιάζ ή ενημερωτικά βίντεο προσελκύοντας το ενδιαφέρον των άλλων χρηστών του μέσου.
Ο “Steve1989” έχει δημιουργήσει μία σελίδα όπου παρουσιάζει και δοκιμάζει προκατασκευασμένο φαγητό για στρατιώτες από διάφορες χώρες από το 1945 έως σήμερα. Έχει εκατοντάδες χιλιάδες subscribers ενώ κάθε του βίντεο πλησιάζει ή ξεπερνά κατά πολύ το εκατομμύριο views.
Ο συγκεκριμένος άνθρωπος παρουσιάζει το ενδιαφέρον του στο youtube με ασήμαντο κόστος και κάθε βίντεό του συγκεντρώνει το ενδιαφέρον εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που δίνουν το χρόνο τους για να παρακολουθήσουν τη δημιουργία του. Την ίδια στιγμή για να βγει μία ταινία στους κινηματογράφους τα κόστη φτάνουν τα πολλά εκατομμύρια δολάρια και τα κέρδη πολλές φορές δεν είναι διασφαλισμένα. [167]
Η δουλειά ενός ανθρώπου, πολλών διαφορετικών ανθρώπων στο youtube με μικρό ή μηδενικό κόστος έχει κερδίσει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό του χρόνου που δίνουν οι καταναλωτές για τη διασκέδασή τους σε σχέση με τις εξαιρετικά κοστοβόρες ταινίες του χόλιγουντ ή τις τηλεοπτικές παραγωγές, ή τις θεατρικές παραστάσεις που είναι μέσα τα οποία βασίζονται στην πληρωμένη εργασία πολλών ανθρώπων με εξειδικευμένες γνώσεις. Και η υπηρεσία αυτή προσφέρεται «ελεύθερα». [168]
Σε αυτή την εξέλιξη έχει βοηθήσει η τεχνολογική έκρηξη που έχει μετατρέψει λ.χ. τις μηχανές για καταγραφή βίντεο ή τις φωτογραφικές μηχανές σε προσιτές σε μία κλίμακα που δεν έχουμε ξαναδεί ποτέ στην ιστορία. Ακόμη πιο σημαντικό ρόλο έχει παίξει η έκρηξη χρήσης και των δυνατοτήτων των έξυπνων τηλεφώνων.
O Robert Kyncl της Youtube σημειώνει:
«Θεωρούμε ότι το μέλλον είναι στα κινητά τηλέφωνα και εκεί βάζουμε όλη μας τη δύναμη πλέον… Πιστεύουμε ότι το τηλέφωνο είναι το τηλεχειριστήριο για τις ζωές μας, και οπωσδήποτε είναι το τηλεχειριστήριο για οποιασδήποτε μορφής βίντεο»
Σύμφωνα με τα στατιστικά της εταιρείας, πάνω από το 50% των views έρχονται μέσω smart phones, με τον χρόνο που ξοδεύουν οι χρήστες για την κατανάλωση βίντεο μέσω κινητών να έχει αυξηθεί 100% σε σχέση με το 2016. Την ίδια περίοδο, ο χρόνος που ξοδεύουν οι χρήστες στο Youtube έχει αυξηθεί κατά 50%.
«Το μέλλον είναι στα κινητά» επέμεινε ο Kyncl σε συνέντευξη που έδωσε στην Guardian.
«Εδώ και 70 χρόνια οι ταινίες και τα τηλεοπτικά σόου δημιουργούνται για να προβληθούν σε μεγάλες οθόνες, είτε σε κινηματογραφικές αίθουσες, είτε σε τηλεοράσεις. Αυτά τα μέσα όμως ποτέ δεν ήταν διαδραστικά, οι χρήστες δε μπορούσαν να σχολιάσουν, δεν υπήρχε κάποια δραστηριότητα ή ανάμειξη εκ μέρους τους. Ήταν απλοί παθητικοί θεατές.»
Ο Kyncl θεωρεί πως όλα αυτά αποτελούν μέρος ενός δυσκίνητου παρελθόντος, το οποίο στο μέλλον θα έχει όλο και λιγότερο σημαντικό ρόλο. Περιγράφει τα παλιά μέσα περίπου σα δεινόσαυρους λίγο πριν την εξαφάνιση τους:
«Αυτή η επιχείρηση δε μεγαλώνει πια. Η σημασία της συρρικνώνεται. Δε δημιουργεί κέρδη! Η επιχείρηση που μεγαλώνει με τεράστιους ρυθμούς είναι η παρακολούθηση βίντεο μέσω ίντερνετ, στις οθόνες των κινητών μας τηλεφώνων. Εκεί είναι το μέλλον». [169]
Μέσα στην οικονομία διαμοιρασμού δεν υπάρχουν πια παραγωγοί και καταναλωτές, οι δύο αυτές έννοιες ενώνονται. Ο prosumer (από τις λέξεις producer, που σημαίνει παραγωγός και consumer, που σημαίνει καταναλωτής) παίζει ένα ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στη λειτουργία της οικονομίας, αντικαθιστά προηγούμενα μοντέλα λειτουργίας όπου οι ρόλοι ήταν διακριτοί. Είναι ένας πιο οικονομικός τρόπος, με μικρότερα κόστη για την παραγωγή περιεχομένου, που θέτει σε ευθεία αμφισβήτηση παραδοσιακά μοντέλα ενημέρωσης ή ψυχαγωγίας, όπως λ.χ. η τηλεόραση, ο τύπος ή ο κινηματογράφος. Τα κέρδη που παράγονται είναι πολλαπλάσια γιατί το κόστος της παραγωγής περιεχομένου το αναλαμβάνουν οι ίδιοι οι καταναλωτές του. Οι εταιρείες διαμορφώνουν την πλατφόρμα και διαχειρίζονται την κίνησή του.
Για τις νέες γενιές αυτό είναι το περιβάλλον που έχουν μάθει να ζουν. Παράγουν και καταναλώνουν «ελεύθερα».
Το ίδιο ισχύει σε μία σειρά άλλα κοινωνικά μέσα δικτύωσης.
Στο Facebook παράγουμε το υλικό του μέσου το οποίο μετά σπεύδουμε να καταναλώσουμε. Οι άνθρωποι ξοδεύουν ώρες από τις ζωές τους δίχως να πληρώνονται για την εργασία τους, εθίζονται στην κοινωνική αποδοχή που προκύπτει από την κατανάλωση του προϊόντος που παράγουν από άλλους ανθρώπους με τη μορφή του “like”.
Αναζητούν τους όρους μίας προσέγγισης που βασίζεται στη λειτουργία αλγόριθμων τεχνητής νοημοσύνης που θα δημιουργήσει virality. Οι χρήστες μέσω της διάδρασης που είναι η βάση λειτουργίας του μέσου, δεν αισθάνονται παθητικοί δέκτες και αυτό δημιουργεί μία ψευδαίσθηση ελευθερίας και δύναμης.
Την ίδια στιγμή η χρηματιστηριακή αξία του facebook ξεπερνά τα 500 δις δολλάρια. [170]
Τα κέρδη της εταιρείας προέρχονται από τη συλλογή των δεδομένων που οι χρήστες έχουν παραδόσει οικειοθελώς ως αντάλλαγμα για την «ελεύθερη» χρήση του μέσου, τα οποία αφού επεξεργαστεί η εταιρεία μετά πουλά ως γνώση σε διαφημιστικές εταιρείες για να προβάλλουν τα προϊόντα άλλων εταιρειών στοχευμένα σε πληθυσμιακές ομάδες. Οι επιχειρήσεις από την πλευρά τους όλο και παραπάνω εξαρτώνται για την προσέγγιση των καταναλωτών από τον τρόπο λειτουργίας του facebook, προσαρμόζουν διαρκώς τη στρατηγική τους στο περιβάλλον που διαμορφώνει η «συνταγή» του αλγόριθμου της εταιρείας που διαρκώς αλλάζει και επανακαθορίζει τον τρόπο που διακινείται η πληροφορία, ώστε να επιτύχουν το μάξιμουμ της απόδοσης. [171]
Η έννοια του ελεύθερου χρόνου επανακαθορίζεται. Δεν είναι πλέον ο χρόνος μη εργασίας, και κατανάλωσης. Όλο και παραπάνω είναι χρόνος που παράγουμε διαρκώς αξία και αποδίδει κέρδη. Είναι χρόνος αποδοτικός…
Σημαντικά κέρδη προέρχονται επίσης από τα «ελεύθερα» παιχνίδια ή προγράμματα που προσφέρονται μέσω του facebook. Η εταιρεία μέσω αυτών συλλέγει έναν τεράστιο όγκο δεδομένων που μετά χρησιμοποιεί για την βελτίωση των τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης. Η αξία αυτών των δεδομένων είναι (προς το παρόν) ανεκτίμητη.
Χαρακτηριστικό είναι ότι, η εταιρεία το τελευταίο διάστημα αλλάζει τον αλγόριθμο που ελέγχει ώστε να ευνοεί όλο και παραπάνω το υλικό που παράγεται από χρήστες σε σχέση με το υλικό που δημοσιεύεται, λ.χ., από μέσα ενημέρωσης.
«Μπορούμε να βελτιώσουμε τις ζωές των ανθρώπων κάνοντας αυτό, δίνοντας βαρύτητα σε αυτά που πραγματικά έχουν σημασία για τις ζωές τους», είπε ο Ζούκεμπεργκ σε μία ομάδα αναλυτών της Γουώλ Στρητ.
Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική
Δίνοντας ώθηση στο υλικό που παράγουν οι 1,4 δισεκατομμύρια χρήστες του μέσου διαμορφώνονται οι συνθήκες για παραγωγή μεγαλύτερου όγκου δεδομένων που έχει μεγάλη αξία ενώ με πρόφαση την καταπολέμηση της διάδοσης ψεύτικων ειδήσεων (fake news) και τη χρήση του μέσου για πολιτική προπαγάνδα, συρρικνώνεται η δυνατότητα μέσων ενημέρωσης να έρθουν σε επαφή με το αναγνωστικό τους κοινό. Το facebook συρρικνώνει τη σημασία της ενημέρωσης και αποφασίζει ποιος τη διακινεί. Αυτή η απόφαση για το πόσο και τι είδους ενημέρωση θα έχουμε, για τον τρόπο που θα διακινείται η πληροφορία παγκοσμίως, λαμβάνεται όχι από μία δημοκρατικά εκλεγμένη αρχή, όχι από τους πολίτες, αλλά από μία εταιρεία και τους λίγους ανθρώπους που την ελέγχουν. [172]
Τους τελευταίους 3 μήνες, η κίνηση σε ειδησεογραφικά μέσα ενημέρωσης που διακινούν πληροφορία μέσω facebook έχει πέσει κατά 40% εξαιτίας αλλαγών στη «συνταγή» του αλγόριθμου της εταιρείας, που μειώνουν τον αριθμό των αναρτήσεων από μέσα ενημέρωσης που εμφανίζονται στο news feed των αναγνωστών τους.
Την ίδια στιγμή, ο αλγόριθμος ευνοεί μεμονωμένα άτομα τα οποία αναγνωρίζονται ως “influencers” μετατοπίζοντας το ενδιαφέρον των χρηστών από τους μιντιακούς οργανισμούς σε μεμονωμένα άτομα, opinion leaders, που ασκούν όλο και μεγαλύτερη επιρροή.
Το facebook πειραματίστηκε σε Σρι Λάνκα, Βολιβία, Σλοβακία, Γουατεμάλα και Σερβία με την εξ ολοκλήρου αφαίρεση αναρτήσεων από μέσα ενημέρωσης από το “news feed” των χρηστών. [173]
«Οι άνθρωποι έχουν βαρεθεί την δίχως τέλος συζήτηση περί πολιτικής και τις διαμάχες», λέει ένας διαφημιστής.
«Τώρα, η πιο καλή στρατηγική είναι να αγοράζεις συνεχώς διαφημίσεις», πρόσθεσε ο Kyle Bunch, της R/GA.
Όσοι εξαρτώνται από το facebook το κάνουν αναλαμβάνοντας ένα μεγάλο ρίσκο, μιας και αυτός ο γίγαντας μπορεί ανά πάσα στιγμη με ένα βήμα του να τους συνθλίψει.
«Το facebook δεν είναι ένας φιλανθρωπικός οργανισμός», λέει ο κ. Steegmueller της Dublin Event Guide, «μπορούν αν θέλουν με μία απόφαση τους να αλλάξουν αυτό που προσφέρουν και από ελεύθερο να το μετατρέψουν σε μία υπηρεσία επί πληρωμή, για κερδοσκοπικούς σκοπούς» [174, 175, 176, 177]
Όταν το facebook έχει γίνει η κύρια πηγή πληροφόρησης για εκατοντάδες εκατομμύρια πολίτες σε όλο τον κόσμο, η πληρωμή ή μη για την υπηρεσία, δεν είναι πραγματικά επιλογή. Όλο και παραπάνω μέσα ενημέρωσης αναγκάζονται να πληρώνουν διαρκώς ώστε να έχουν επαφή με ένα αναγνωστικό κοινό που ενημερώνεται μέσα από τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης ή εξωθούνται να καταφεύγουν σε εντυπωσιακές προσεγγίσεις σε σχέση με την ειδησεογραφία που ορίζονται από τη δυνατότητα μίας είδησης να δημιουργήσει virality. Το facebook ασκεί έναν όλο και πιο ισχυρό έλεγχο στον τρόπο με τον οποιο διακινείται η πληροφορία, που ενημερώνονται και αντιλαμβάνονται την ενημέρωση οι πολίτες, ενώ μετατρέπει τους χρήστες σε μηχανές παραγωγής δεδομένων γεμάτα «νόημα». Δεδομένα που σήμερα έχουν τεράστια αξία αλλά στο μέλλον και όταν αναπτυχθεί επαρκώς η τεχνολογία της τεχνητής νοημοσύνης, ίσως να μην είναι στον ίδιο βαθμό χρήσιμα.
Ήδη, η ανάπτυξη του αλγόριθμου AlphaGo Zero αλλά και του προγράμματος τεχνητής νοημοσύνης AutoML αποδεικνύει ότι το επόμενο στάδιο δεν είναι μακρυά. Τι θα σημαίνει λοιπόν η απώλεια αξίας των δεδομένων για τους εκατομμύρια χρήστες του μέσου που τα παράγουν; Αν συμβεί αυτό, είναι πιθανό στο μέλλον να πληρώνουμε για τη χρήση της μηχανής αναζήτησης της Google ή για τη λειτουργία λογαριασμών και την επαφή με τους friends και followers στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που πλέον έχουν ένα τόσο κυρίαρχο ρόλο στην καθημερινότητά μας; [178, 179, 180, 181]
Πολλά από αυτά που ισχύουν για το facebook ισχύουν και για το instagram, το snapchat, το twitter και άλλα κοινωνικά μέσα.
Πρόκειται για μία ευρύτερη τάση που αμφισβητεί παραδοσιακές μορφές οργάνωσης της εργασίας, της παραγωγής και της κατανάλωσης που έχουν στον πυρήνα τους το 8ώρο εργασίας, το 8ώρο ύπνου, και το 8ώρο ελεύθερου χρόνου. Η έννοια του ελεύθερου χρόνου επανακαθορίζεται. Δεν είναι πλέον ο χρόνος μη εργασίας, και κατανάλωσης. Όλο και παραπάνω είναι χρόνος που παράγουμε διαρκώς αξία και αποδίδει κέρδη. Είναι χρόνος αποδοτικός.
Παρόμοιες αλλαγές στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας σε σχέση με το προϊόν εντοπίζονται και σε μία σειρά άλλους τομείς όπως η υγεία ή η εκπαίδευση, με αρνητικές αλλά και θετικές επιπτώσεις. [182, 183, 184]
«Οι μηχανές δεν κερδίζουν κάποιο μισθό»
Πέρα από τις ορατές αλλαγές που παρουσιάζονται τα τελευταία χρόνια στον τρόπο που καταναλώνουμε, στο τι είναι η κατανάλωση, στα όρια μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης που γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα, ανέκαθεν, ένα σημαντικό τμήμα της κατανάλωσης εξελίσσεται μεταξύ εταιρειών, στη διαδικασία παραγωγής του προϊόντος.
Στο μέλλον οι καταναλωτές των προϊόντων δεν είναι αναγκαίο να είναι άνθρωποι
Από την διαμόρφωση μίας ιδέας και τη δημιουργία του πλαισίου για την εφαρμογή της από ομάδες ειδικών, στην αγορά των πρώτων υλών και του εξοπλισμού για την παραγωγή, στην έρευνα για νέες τεχνολογίες για τον αναγκαίο εκσυγχρονισμό και την βελτίωση της παραγωγικής διαδικασίας, όλα βασίζονται στην κατανάλωση, παράγουν αξία και αποτελούν κυρίαρχο παράγοντα για μια πιο αποδοτική λειτουργία της οικονομίας.
Όσα περιγράψαμε, δε χρηματοδοτούνται από τα «έξοδα κατανάλωσης», αλλά από ένα συνδυασμό νέων επενδύσεων και εξοικονόμησης, επανεπένδυσης των κερδών της εταιρείας.
Σε αυτό το πλαίσιο, η βελτίωση της παραγωγικής διαδικασίας που προκύπτει μέσω της επένδυσης σε τεχνολογίες αυτοματισμού, είναι μια οικονομικά επιθυμητή και συμφέρουσα εξέλιξη. Γιατί, μπορεί για τους εργαζόμενους ο μηνιαίος μισθός να είναι το αναγκαίο εισόδημα για την επιβίωσή τους όμως για τους εργοδότες οι μισθοί καθώς και οι φόροι που πληρώνουν για τις θέσεις εργασίας αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο κόστος λειτουργίας των επιχειρήσεών τους. [185]
Οι επενδύσεις σε τεχνολογίες αυτοματισμού από μία εταιρεία οδηγούν σε μία αλυσιδωτή αντίδραση.
Όταν μία εταιρεία επενδύει σε τεχνολογίες αυτοματισμού, αυτό έχει ως συνέπεια και άλλες εταιρείες στον ίδιο τομέα που θέλουν να παραμείνουν ανταγωνιστικές να ακολουθούν ένα παρόμοιο βηματισμό επενδύοντας στον εκσυγχρονισμό της τεχνολογίας που χρησιμοποιούν θέτοντας σε κίνδυνο θέσεις εργασίας. Η εναλλακτική που έχουν είναι να πιέσουν τους μισθούς των εργαζομένων σε τέτοιο βαθμό ώστε μέσω της ελάττωσης του κόστους να παραμείνουν ανταγωνιστικές σε σχέση με άλλες που χρησιμοποιούν νέες τεχνολογίες. [186, 187, 188, 189]
Όλα αυτά βεβαίως δεν είναι καθόλου καινούργια.
Η οικονομία δε χρειάζεται τον άνθρωπο για να λειτουργήσει. Μάλιστα, μπορεί να λειτουργεί πιο προβλέψιμα χωρίς αυτόν
Ήδη από το 1847 ο Καρλ Μαρξ στο βιβλίο του «Η Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» διαπίστωνε ότι σε αντίθεση με τους εργάτες, «οι μηχανές δεν κερδίζουν κάποιο μισθό».Ως εκ τούτου, «μια αύξηση στους μισθούς θα επηρεάσει λιγότερο τις βιομηχανίες οι οποίες, σε σύγκριση με άλλες, χρησιμοποιούν περισσότερες μηχανές παρά εργαζόμενους». [190]
Ποιος όμως θα καταναλώνει όταν οι θέσεις εργασίας μειώνονται;
Ο καθηγητής Χαράρι λέει ότι αυτό εξαρτάται από ποιο είναι το προϊόν που παράγεται. Θεωρεί ότι στο μέλλον οι καταναλωτές των προϊόντων δεν είναι αναγκαίο να είναι άνθρωποι.
Όπως υποστηρίζει, την κατανάλωση, τουλάχιστον ένα σημαντικό τμήμα της, θα μπορούσαν να την αναλάβουν εξ ολοκλήρου οι ίδιες οι εταιρείες.
Στο παράδειγμα που δίνει, μία εταιρεία θα μπορούσε να έχει ρομπότ-εργάτες που σκάβουν για σίδηρο ή άλλα μέταλλα στα ορυχεία του πλανήτη. Αυτές τις πρώτες ύλες μετά θα τις πουλά σε μία άλλη εταιρεία που χρησιμοποιεί αυτά τα υλικά για να παράγει ρομπότ τα οποία μετά θα πουλά πίσω στην εταιρεία που σκάβει για μέταλλα. Όλα αυτά σε εργοστάσια στα οποία θα έχει απαλειφθεί η ανάγκη για ανθρώπινη εργασία ενώ την εύρυθμη λειτουργία και την επίβλεψη για την επιτυχή ολοκλήρωση των εργασιών θα έχουν αναλάβει αλγόριθμοι τεχνητής νοημοσύνης.
Ο καθηγητής λέει ότι μια τέτοια διαδικασία θα μπορεί να συνεχίζεται εφ’ άπειρο τροφοδοτώντας συνεχώς τις εταιρείες με κέρδη.
Οι εταιρείες θα βελτιώνουν την αποδοτικότητά τους, θα εκσυγχρονίζουν τον εξοπλισμό τους, θα γίνονται πιο οικονομικές και αποδοτικές στη λειτουργία τους, δίχως την ανάγκη ανθρώπων στην παραγωγική διαδικασία ή ανθρώπινης κατανάλωσης κάποιων προϊόντων τους σε μαζική κλίμακα. [191, 192]
Η οικονομία δε χρειάζεται τον άνθρωπο για να λειτουργήσει. Μάλιστα, μπορεί να λειτουργεί πιο προβλέψιμα χωρίς αυτόν.
Στην ιστορία της ανθρωπότητας, λέει ο George Katona (1964), η φτώχια ήταν το διαδεδομένο καθεστώς, ο πλούτος ήταν η εξαίρεση.
Η μαζική κατανάλωση ως φαινόμενο έκανε την εμφάνισή της στα τέλη του 17ου αιώνα και συνδέθηκε με μία αναδύουσα μεσαία τάξη που αποκτούσε μία αυξάνουσα σημασία για την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας. Σήμερα όμως, η μεσαία τάξη συρρικνώνεται, χάνει τη σημασία της για την αποδοτική οικονομική λειτουργία.
Δίχως όμως μία ισχυρή μεσαία τάξη, μπορεί να υπάρξει κοινωνία της μαζικής κατανάλωσης;Αν είναι έτσι, τότε οι κοινωνίες της αφθονίας στην εποχή των έξυπνων μηχανών του μέλλοντος θα μοιάζουν περισσότερο με αυτές της προ – Βιομηχανικής περιόδου, όπου ο πλούτος άνηκε στους λίγους και η πλειοψηφία ζούσε μέσα στην ανέχεια;
Θα μπορεί να λειτουργεί αποδοτικά μία οικονομία για τους πολλούς απεξαρτημένη από τη μαζική κατανάλωση; Θα πρέπει να ζει η πλειοψηφία στην ανέχεια ή μήπως η υψηλή αποδοτικότητα της μηχανής θα εγγυάται βιώσιμες συνθήκες διαβίωσης ακόμα και για αυτούς που η τεχνολογία στα πλαίσια μίας συγκεκριμένης οικονομικής λειτουργίας θέτει στο περιθώριο; [193, 194]
Ίσως πάλι όλα αυτά να μην είναι παρά φόβοι μπροστά στο άγνωστο. Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που εκφράζονται με αυτή τη μορφή. [195]
Πρεκάριοι: Οι προλετάριοι που γίνονται περιττοί
Κάποιοι αισιόδοξοι επιμένουν ότι αυτά τα προβλήματα προκύπτουν μέσα στα πλαίσια μίας δύσκολης προσαρμογής και ότι βρισκόμαστε στο πρώτο στάδιο μίας διαδικασίας όπου τα προτερήματα αυτών των προόδων δεν έχουν αποτυπωθεί ακόμα στο σώμα της κοινωνίας. Θεωρούν ότι στο μέλλον αυτά τα ζητήματα θα έχουν επιλυθεί, και για την πλειοψηφία των ανθρώπων στο Δυτικό κόσμο, το καθεστώς της «μισθωτής εργασίας» θα έχει καταργηθεί και θα φαντάζει τόσο μακρινό ή ξεπερασμένο όσο σήμερα είναι και το καθεστώς της «δουλείας».
Μπορεί οι άνθρωποι στο μέλλον να λένε στα παιδιά τους, περίπου σα να εξιστορούν ένα τρομακτικό παραμύθι:
Υπήρξε μία περίοδο στην ιστορία της ανθρωπότητας – όχι τόσο παλιά από σήμερα – όπου οι άνθρωποι έπρεπε να βρίσκονται σε προκαθορισμένους χώρους για έναν προκαθορισμένο αριθμό ωρών κάθε ημέρα και να κάνουν επαναλαμβανόμενες, μηχανικές εργασίες ώστε να λαμβάνουν μια φορά το μήνα χαρτιά που είχαν ανταλλακτική αξία. Αυτά τα χαρτιά, που ήταν αναγκαία για την επιβίωσή τους, τα χρησιμοποιούσαν μεταξύ άλλων και σε ειδικούς χώρους – «καταστήματα» τα λέγανε, τα οποία είχαν διαφορετική ονομασία ανάλογα με τα προϊόντα που πουλούσαν ή την υπηρεσία που πρόσφεραν – για να αποκτούν «προϊόντα», από τρόφιμα έως τεχνολογικό εξοπλισμό, ή τα έδινε ο ένας στον άλλο για να μπορέσουν να παραμένουν σε σπίτια που δεν τους άνηκαν ή για να ταξιδεύουν ή για να αντιμετωπίσουν κάποιο πρόβλημα υγείας ή για οποιαδήποτε άλλη υπηρεσία. Οι άνθρωποι που δε μπορούσαν να βρουν κάποια θέση σε αυτό τον κόσμο της «μισθωτής εργασίας», οι άνθρωποι που δε μπορούσαν να αποκτήσουν με κάποιο τρόπο κάποια από αυτά τα χαρτιά με ανταλλακτική αξία, αντιμετώπιζαν πολύ σοβαρό πρόβλημα επιβίωσης. Έτσι, κι επειδή ήταν τόσο αναγκαία για την επιβίωση των ανθρώπων, πέραν της μισθωτής εργασίας, πολλοί προχωρούσαν είτε κατ’ επιλογή είτε λόγω ανάγκης σε πράξεις παρανομίας για την απόκτησή τους. Το χρήμα, όπως το αποκαλούσαν, ήταν η μονάδα της ελευθερίας. Πίστευαν πως όσο πιο πολλά νομίσματα είχαν, τόσο πιο ελεύθεροι ήταν από τους περιορισμούς που συνεπαγόταν η έλλειψή τους.
Μπορεί όλα αυτά να μοιάζουν για τους ανθρώπους τους μέλλοντος, προβλήματα ενός παρελθόντος που θα μοιάζει παράλογο το ότι υπήρχε και λειτουργούσε, μια διδακτική ιστορία για τους εξωφρενικούς κανόνες μίας οπισθοδρομικής κοινωνίας που ξεπεράστηκε, των νοητικών και τεχνολογικών περιορισμών που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι.
Μπορεί στο μέλλον να μην υπάρχει εργασία – να θεωρείται μία διεργασία κατάλληλη μόνο για μηχανές – και να μην υπάρχει χρήμα. Μπορεί το τέλος της εργασίας να σημάνει την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά της ”μισθωτής σκλαβιάς”. Μπορεί εκ των αλλαγών που επέρχονται στην παραγωγή των προϊόντων να αλλάξει και ο ίδιος ο τρόπος που καταναλώνουμε. Και αυτό να είναι καλό γιατί η μαζική κατανάλωση ποτέ δεν ήταν η λύση. Ο άνθρωπος ελεύθερος να μπορεί να ασχοληθεί «με όλα αυτά που έχουν πραγματικά σημασία»: τον συνάνθρωπό του, τη δημιουργία, τη χαρά μίας ζωής χωρίς το άγχος της επιβίωσης.
Μπορεί, όπως έλεγε ο Ισαάκ Ασίμοφ στο Robot Visions, οι μηχανές να αποδειχτούν μια αληθινή δύναμη υπέρ του ανθρώπου. Είναι και αυτή μία πιθανότητα.
Αν ρίξουμε όμως μία ματιά στο σήμερα, αν κρίνουμε σύμφωνα με αυτό που υπάρχει και όχι με αυτό που θα μπορούσε να είναι ή με αυτό που θα θέλαμε να είναι, αν δούμε την ιστορία της ανθρωπότητας ως το σήμερα, αυτό το σενάριο μοιάζει μία ουτοπία κατάλληλη μόνο για παιδιά, όμορφους ονειροπόλους, πονηρούς ή αφελείς.
Οι αλλαγές που έχουν επέλθει λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων, των έξυπνων αλγόριθμων και της τεχνητής νοημοσύνης έχουν οδηγήσει σε περαιτέρω υπερσυσσώρευση πλούτου και εξουσίας σε λίγα χέρια. Η αυτοματοποίηση και η τεχνολογική πρόοδος, ήδη από τη δεκαετία του ’60, μεγάλωσε το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών, δεν το μίκρυνε.
Το «τέλος της εργασίας» για όσους επήλθε δεν είχε τίποτα το ουτοπικό.
Οι άνθρωποι σήμερα ζούνε μεν περισσότερα χρόνια από ποτέ άλλοτε στην ιστορία, όμως την ίδια στιγμή, οι γενιές που έρχονται έχουν λιγότερα δικαιώματα από τις προηγούμενες, οι ευκαιρίες ανέλιξης είναι λιγότερες, έχουν πολύ περισσότερες ικανότητες και δεξιότητες όμως εργάζονται σε χειρότερες χαμηλόμισθες εργασίες για περισσότερες ώρες κάθε μέρα σε σχέση με τις γενιές που προηγήθηκαν, δίχως σταθερή εργασία, ζούνε με μία διαρκή πίεση για μετεκπαίδευση ώστε να παραμένουν συμβατοί με ένα σύστημα που εξελίσσεται πιο γρήγορα από ότι μπορούν και τους δίνεται η δυνατότητα να ανταπεξέλθουν.
Για όλο και περισσότερους ανθρώπους το 8ώρο φαντάζει μια πραγματικότητα από μία περασμένη εποχή.
Η υπερεργασία ή η υπο-εργασία και η ανεργία είναι ο κανόνας.
Το όνομα που έδωσαν στους ανθρώπους που ζούνε υπό αυτό το καθεστώς είναι ”πρεκάριοι”. [196, 197, 198, 199]
Η πραγματικότητα της διαρκούς πίεσης για αποτελέσματα και της εργασιακής ανασφάλειας συνοδεύεται από μία κυρίαρχη κουλτούρα όπου η οποιαδήποτε αφιέρωση χρόνου στον εαυτό εφόσον δε συντελεί στην αύξηση της παραγωγικότητας, αντιμετωπίζεται ως άσκοπη απώλεια και συνοδεύεται από ένα αίσθημα ενοχής. Το να έχεις κάποιο χόμπι, το να διαβάζεις ένα βιβλίο απορρίπτονται ως τεμπελιά. Ο ελεύθερος χρόνος καταργείται.
Η τεχνολογία που υποτίθεται θα απελευθέρωνε χρόνο για τους ανθρώπους έχει χειροτερεύσει την κατάσταση. Το 2002, μόλις το 10% των εργαζόμενων κοίταζαν τα email της δουλειάς μετά τις ώρες γραφείου. Τώρα, είναι σχεδόν ο κανόνας. Με τη βοήθεια των tablets και των smart phones είμαστε διαρκώς συνδεδεμένοι, μέχρι να κοιμηθούμε. Το κάνουμε κατ′ επιλογή.
Αναφορές:
166. History of Youtube, en.wikipedia.org
167. Youtuber Logan Paul posts video discovering a suicide victim in Japan!, worldstarhiphop.com
168. Leading multimedia websites in the United States in November 2016, based on market share of visits, statista.com
169. Stuart Dredge, Youtube trains its sights on traditional TV: It’s a no-growth business, 02.06.2015, theguardian.com
170. Matt Egan, Facebook and Amazon hit $500 billion milestone, 27.07.2017, money.cnn.com
171. Keenan Beasley, How facebook’s latest changes impact influencers and the future of social media marketing, 15.01.2018, forbes.com
172. James Vincent, Facebook admits what we all know: that social media can be bad for democracy, 22.01.2018, theverge.com
173. Stevan Dojcinovic, Hey, Mark Zuckerberg: My democracy isn’t your laboratory, 15.11.2017, nytimes.com – Julia Carrie Wong, Facebook ending News Feed experiment condemned as “Orwellian”, theguardian.com
174. Dom Galeon and Kristin Houser, Google’s Artificial Intelligence built an A.I. that outperforms any made by human, 01.12.2017, futurism.com
175. Evgeny Morozov, Will tech giants move on from the internet, now we ‘ve all been harvested?, 28.01.2018, theguardian.com
176. Sam Tranum, Facebook changes challenge small and independent publishers, 07.02.2018, dublininquirer.com
177. Rakesh Sharma, How does facebook make money, 11.12.2017, investopedia.com
178. How does facebook make its money, business-management-degree.net
179. Garett Sloane, 4 ways facebook’s news feed changes already are being felt, 31.01.2018, adage.com
180. Emily Bell, Why facebook’s news feed changes are bad news for democracy, 31.01.2018, theguardian.com
181. Julia Carrie Wong, Facebook overhauls news feed in favour of “meaningful social interactions”, 12.01.2018, theguardian.com
182. David Hunt, The death of traditional consumerism, 18.08.2014, pmlive.com
183. Scott Santens, Forget the future of work. What about the future of consumption?, scottsantens.com
184. The future of work, leisure and consumption, truth-out.org
185. Carrie Lenard, The impact of automation and robotics on the global labour market, 20.04.2013, blog.euromonitor.com
186. John Papola, Think consumption is the “engine” of our economy? Think again, 30.01.2013, forbes.com
187. Kimberly Amadeo, Consumer spending: Definition and determinants, 06.04.2017, thebalance.com
188. Mark Skousen, Consumer spending drives the economy?, 22.09.2010, fee.org
189.Hale Stewart, Consumer spending and the economy, 19.09.2010, fivethirtyeight.blogs.nytimes.com
190. Karl Marx, The Poverty of Philosophy, chapter two: The Metaphysics of Political Economy, Strikes and Combinations of Workers, 1847, marxists.org
191. Zoe Williams, If robots are the future of work, where do humans fit in?, 24.05.2016, theguardian.com
192. Yuval Noah Harari, The Future of Humanity, 28.09.2016, https://www.youtube.com/watch?v=Lt7votAzI78
193. David Hunt, The death of traditional consumerism, 18.08.2014, pmlive.com
194. Kiminori Matsuyama, The Rise of Mass Consumption Societies, November 2000, sticerd.lse.ac.uk
195. Daniel Akst, Automation anxiety, The Wilson Quarterly, Summer 2013, archive.wilsonquarterly.com
196. Guy Standing, Meet the precariat, the new global class fuelling the rise of populism, 09.11.2016, weforum.org
197. Tannara Yelland, What the fuck is the “precariat”, and why should you care?, 08.05.2015, vice.com
198. Neil Johnson, The rise of the precariat, 06.2017, economia.icaew.com
199. Guy Standing, The Precariat: The new dangerous class, 03.05.2017, johnlaurits.com