Βασίλης Κωστάκης & Michel Bauwens
Οι ψηφιακές τεχνολογίες επιτρέπουν τη δημιουργία ενός νέου τρόπου παραγωγής πέρα από την αγορά και το κράτος.
Ομότιμος-η: ένα πρόσωπο με ίση τιμή, βαθμό ή δυνατότητα όπως ένα άλλο πρόσωπο
Όταν ο Μαρξ αναγνώρισε το πρότυπο της νέας καπιταλιστικής κοινωνίας στα εργοστάσια του Μάντσεστερ, επρόκειτο να μεταμορφωθούν τα θεμέλια των κοινωνιών βαθιά. Η μαρξιστική πολιτική οικονομία –και όχι μόνο– μίλησε για εκμετάλλευση, για τον παραλογισμό και την ανελευθερία του καπιταλισμού, για τις σχέσεις ιδιοκτησίας και παραγωγής, για τις τάξεις και την υπεραξία, δίνοντας τα φώτα στις επαναστάσεις που απαιτούσαν, στις επαναστάσεις-αντιστάσεις, οι οποίες δημιούργησαν νέα κινήματα.
Στις επαναστάσεις του «αντί» οι καταπιεσμένοι άνθρωποι δήλωναν την ανάγκη για ελευθερία «από κάτι» και πολλές φορές αυτοπροσδιοριζόταν απ’ αυτό που πολεμούσαν: αντικαπιταλιστές, αντιπαγκοσμιοποίηση κ.α. Η διαδικασία αυτή ήταν αναγκαία στη διαμόρφωση μιας νέας υποκειμενικότητας και κινημάτων, βαδίζοντας στη σκέψη του Georg Hegel, ότι δηλαδή η πρόοδος της ανθρωπότητας δεν είναι τίποτα άλλο, παρά η πρόοδος της συνειδητοποίησης της ελευθερίας.
Το ομότιμο κίνημα
Το ομότιμο κίνημα, βασιζόμενο σε ένα «ήθος» συνεργασίας, αλληλεγγύης και κοινοκτημοσύνης, αποτελεί μια ιστορική ευκαιρία για την αριστερά και τον ευρύτερο προοδευτικό χώρο. Οι άνθρωποι αμφισβητούν την έννοια της ελευθερίας «από κάτι» και αντιλαμβάνονται την ελευθερία σε όρους δημιουργίας, επικοινωνίας και έκφρασης: «είμαι ελεύθερος να…». Σήμερα δεν έχουμε ανάγκη μόνο από κινήματα που απαιτούν, αλλά από κινήματα που δημιουργούν τον κόσμο που θέλουνε, μέσα στον κόσμο που θέλουνε να ξεπεράσουν.
Το ομότιμο κίνημα αποτελεί ενσάρκωση της παραπάνω ανάγκης. Μέσα από την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Βικιπαιδεία, τα εγχειρήματα ελεύθερου λογισμικού (π.χ. το GNU/Linux), τις κοινότητες ανοικτού σχεδιασμού (π.χ. το OpenBionics), τα hackerspaces (π.χ. το hackerspace στην Αθήνα) και τα εγχειρήματα τοπικοποίησης, αναδύονται νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και παραγωγής. Ιδιαίτερα το μοντέλο παραγωγής του ελεύθερου λογισμικού έχει γίνει αντικείμενο εντατικής επιστημονικής ανάλυσης και μαζί η κοινωνική τυπολογία των πρωτοπόρων δημιουργών του, των «χάκερ». Επίσης, έχει παρατηρηθεί η ανάδυση ενός νέου τρόπου παραγωγής, διακυβέρνησης και ιδιοκτησίας –της ομότιμης παραγωγής, διακυβέρνησης και ιδιοκτησίας– με διαφορετικά χαρακτηριστικά από την ανταγωνιστική οικονομία της αγοράς και την καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας.
Η ομότιμη παραγωγή
Στην ομότιμη παραγωγή η αξία χρήσης παράγεται μέσω της ελεύθερης συνεργασίας των ανθρώπων, που έχουν πρόσβαση σε ένα κατανεμημένο κεφάλαιο: Τα μέσα παραγωγής της πληροφορίας (δηλαδή το διαδίκτυο, οι τεχνολογίες επικοινωνίας, ο κώδικας, τα σχέδια κ.α.) ανήκουν στους παραγωγούς. Η παραγωγική διαδικασία διευθύνεται άμεσα από την ίδια την κοινότητα παραγωγών και όχι από μια εταιρική ή κρατική ιεραρχία ή την αγορά.
Στον καπιταλισμό τα αγαθά παράγονται τυπικά από ανθρώπους που εργάζονται για ένα μισθό, για άλλους που κατέχουν τα μέσα παραγωγής, με σκοπό την δημιουργία κέρδους μέσω της πώλησης του προϊόντος. Ο συντονισμός μεταξύ παραγωγών είναι έμμεσος, μέσω της αγοράς, με τη χρήση των τιμών ως μηχανισμό συντονισμού. Αντίθετα, στην παραγωγή ομότιμων έργων, μη υλικά αγαθά μπορούν να παραχθούν από ανθρώπους που δουλεύουν επειδή το επιλέγουν, χρησιμοποιώντας τα δικά τους μέσα παραγωγής με σκοπό να δημιουργήσουν κάτι χρήσιμο και ευχάριστο, που μπορεί να χρησιμοποιήσει ο καθένας. Σήμερα, η ομότιμη παραγωγή στηρίζεται οικονομικά εν μέρει σε ένα πρωτοποριακό επιχειρηματικό οικοσύστημα το οποίο αξιοποιεί τα προϊόντα που παράγουν οι συνεργαζόμενοι παραγωγοί.
Η ομότιμη ιδιοκτησία
Τα προϊόντα της ομότιμης παραγωγής έχουν πρωτίστως αξία χρήσης για τις ίδιες τις παραγωγικές κοινότητες και είναι διαθέσιμα σε παγκόσμια κλίμακα μέσω νέων καθεστώτων κοινής ιδιοκτησίας. Η «Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης» (General Public License), οι άδειες «Κοινών Δημιουργημάτων» (Creative Commons) και πολλές άλλες δημιουργούν νέα θεσμικά πλαίσια ιδιοκτησίας και χρήσης, τα οποία αποτυπώνουν τον μη ανταγωνιστικό χαρακτήρα της πληροφορίας. Για παράδειγμα, η «Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης» προβλέπει ότι ο καθένας μπορεί ελεύθερα να χρησιμοποιήσει, να αντιγράψει, να τροποποιήσει ή ακόμα και να εμπορευθεί το αρχικό ή τροποποιημένο αγαθό, με την προϋπόθεση ότι το παράγωγο προϊόν θα διέπεται από τους ίδιους ακριβώς όρους διάθεσης και ιδιοκτησίας.
Η ομότιμη ιδιοκτησία είναι μία μορφή ιδιοκτησίας διαφορετική από τις παραδοσιακές μορφές ιδιοκτησίας, δηλαδή την ιδιωτική ή ατομική και την κρατική. Η ατομική ιδιοκτησία έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: είναι προσωπική αλλά είναι και αποκλειστική, δηλαδή δηλώνει «ότι είναι δικό μου, δεν είναι δικό σου». Η κρατική ιδιοκτησία αποτελεί συλλογική ιδιοκτησία αλλά παραμένει αποκλειστική. Δηλώνει ότι το αγαθό «είναι δικό μας» αλλά τα άτομα δεν έχουν σχεδόν καμιά κυριαρχία σ’ αυτό, γιατί, ενώ προέρχεται από εμάς, συνήθως ελέγχεται από μια γραφειοκρατική ιεραρχία ή ένα αντιπροσωπευτικό σώμα. Συλλογικοί θεσμοί έχουν αναλάβει τον έλεγχο αντί για το άτομο και η ιδιοκτησία αυτή δεν είναι πραγματικά δική μας.
Η αποκλειστική ιδιοκτησία έχει ουσιαστικά νόημα για αγαθά που είναι κυρίως υλικά και από τη φύση τους περιορισμένα. Πράγματι, δεν είναι εύκολο να σκεφτούμε τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να μοιραστούμε την ιδιοκτησία ενός κινητού τηλεφώνου, ή ενός μήλου. Η χρήση ενός τέτοιου αγαθού από κάποιον αποκλείει αναγκαστικά κάποιον άλλο και έτσι οι σχέσεις των ανθρώπων για τα περισσότερα απ’ αυτά (όχι, όμως, για όλα) είναι ανταγωνιστικές.
Οι περιορισμοί αυτοί δεν ισχύουν για τα ψηφιοποιήσιμα αγαθά που υπάρχουν σε αφθονία, γιατί μπορούν να αναπαραχθούν και να διανεμηθούν με σχεδόν μηδενικό οριακό κόστος. Αν ακούσετε ένα τραγούδι που κατεβάσατε από το διαδίκτυο ή αν διαβάσετε κάποιο βιβλίο δεν το στερείτε από κάποιον άλλο. Η φύση των αγαθών αυτών κάνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των ανθρώπων ανούσιο και την αποκλειστική τους ιδιοκτησία οπισθοδρομική.
Τα κοινά
Με το ομότιμο κίνημα επανέρχεται στο προσκήνιο μία παλιά ιδέα, αυτή των κοινών αγαθών ή απλά των «κοινών» (commons). Υπάρχουν διάφοροι ορισμοί των «κοινών». Ο David Bollier χαρακτηρίζει τα κοινά ως κοινούς πόρους, η διαχείριση των οποίων πραγματοποιείται από μια κοινότητα χρηστών, σύμφωνα με τους κανόνες και τις νόρμες της εκάστοτε κοινότητας. Η σφαίρα των κοινών μπορεί να περιέχει αγαθά και πόρους, ανταγωνιστικούς (δεν είναι δυνατή η από κοινού χρήση ενός πόρου) ή μη ανταγωνιστικούς (η χρήση ενός πόρου δεν τον εξαντλεί). Οι πόροι αυτοί ενδέχεται να έχουν κληρονομηθεί ή να είναι ανθρωπογενείς. Για παράδειγμα, κοινά μπορεί να είναι οι φυσικοί πόροι, όπως το νερό και η γη, ή πνευματική εργασία όπως έργα γνώσης και πολιτισμού. Εδώ εστιάζουμε στα ψηφιακά κοινά της πληροφορίας, του λογισμικού και του σχεδιασμού, καθώς αυτά αποτελούν τα «νέα κοινά». Αυτά τα κοινά αντιπροσωπεύουν τη γνώση η οποία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος κάθε είδους παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων των υλικών αγαθών.
Τα υλικά κοινά, λοιπόν, είναι αγαθά τα οποία δεν υπάρχουν σε αφθονία, δημιουργώντας την αναγκαιότητα για περιορισμό και έλεγχο της χρήσης τους. Τα προβλήματα αυτά δεν υπάρχουν στη σφαίρα της πληροφορίας. Γι’ αυτό το λόγο τα αυστηρά πνευματικά δικαιώματα και οι πατέντες θέτουν νομιμοειδή εμπόδια στη χρήση της πληροφορίας, δημιουργώντας μια τεχνητή έλλειψη τέτοιων αγαθών. Τα ψηφιακά κοινά της γνώσης, του λογισμικού, των σχεδίων και του πολιτισμού, όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται, τόσο μεγαλύτερη αξία αποκτούν και τόσο πιο ωφέλιμα για το κοινωνικό σύνολο γίνονται. Η συλλογική δημιουργικότητα και καινοτομία προωθεί και προωθείται από την ύπαρξη και χρήση των ψηφιακών κοινών.
Αντί επιλόγου
Πιθανώς σας έχουν γεννηθεί ερωτήματα όπως: Πώς και γιατί κάποιος συμμετέχει σε ένα εγχείρημα ομότιμης παραγωγής (ψηφιακών ή υλικών κοινών) εθελοντικά; Πάντοτε εθελοντικά; Ποια είναι τα κίνητρα συμμετοχής; Πώς αντιλαμβάνεται ο καπιταλισμός τα ψηφιακά κοινά; Απειλείται ή έχει τους μηχανισμούς να τα ενσωματώσει και να τα εκμεταλλευτεί; Πώς μπορούν τα υλικά κοινά να παραχθούν και να συντηρηθούν στη βάση της ομοτιμίας; Ποιος ο ρόλος του κράτους; Ποιος ο ρόλος και η σχέση του συνεταιριστικού κινήματος;
Το παρόν ήταν μια εισαγωγική προσπάθεια στη δουλειά του P2P Lab, μια ερευνητική κολεκτίβα από τα Γιάννενα και μέρος του παγκόσμιου δικτύου ερευνητών και ακτιβιστών του P2P Foundation. Στόχος του δικτύου είναι η απάντηση των παραπάνω ερωτημάτων μέσα από τη μελέτη των ομότιμων πρακτικών.
Το ομότιμο κίνημα, λοιπόν, φαίνεται να αποτελεί ένα μέσο για τον πλέον αναγκαίο στόχο ενός νέου πολιτικού αγώνα, αυτόν της δημιουργίας και ενδυνάμωσης των κοινών.
—
O Βασίλης Κωστάκης είναι ιδρυτής του P2P Lab, senior research fellow στο Πολυτεχνείο του Τάλιν και research affiliate στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.
Ο Michel Bauwens είναι ιδρυτής του παγκόσμιου δικτύου για τις ομότιμες εναλλακτικές P2P Foundation και συνιδρυτής του Commons Strategies Group.