Της Κίρκης Πατσιαντά*
Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα φημίζεται για την ικανότητά του να βομβαρδίζει ανελέητα τα παιδιά με ένα πλήθος πληροφοριών, χωρίς παράλληλα να ενδιαφέρεται για το αν πραγματικά συμβάλλουν στην εξέλιξη και ουσιαστική μόρφωσή τους. Εστιάζει δηλαδή περισσότερο στον εκ των προτέρων καθορισμό του περιεχομένου του μυαλού τους και της συμπεριφοράς τους, και όχι στην εκμάθηση της αυτόνομης διαχείρισης της σκέψης και δράσης τους.
Ωστόσο, η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η πρώτη διεθνής σύμβαση που περιλαμβάνει το πλήρες φάσμα των δικαιωμάτων – οικονομικών, κοινωνικών, πολιτιστικών, ατομικών και πολιτικών – που πρέπει να απολαμβάνουν τα παιδιά και που δεσμεύει την Ελλάδα από το 1992, σκιαγραφεί ένα διαφορετικό σχολικό πλαίσιο, προκειμένου να υλοποιείται αποτελεσματικά το δικαίωμα στην εκπαίδευση.
Σύμφωνα με τη Σύμβαση αυτή, κάθε παιδί έχει δικαίωμα στην εκπαίδευση, η οποία πρέπει, ιδίως, να αποσκοπεί τόσο στην ανάπτυξη της προσωπικότητας, των ιδιαίτερων χαρισμάτων και δυνατοτήτων του όσο και στην καλλιέργεια του σεβασμού για τα ανθρώπινα δικαιώματα (άρθρα 28 και 29).
Αμέσως εντοπίζονται δύο βασικά σημεία που πρέπει να αποτελούν κατευθυντήριες αρχές της σχολικής διδασκαλίας.
Πρώτον, υπογραμμίζεται ξεκάθαρα η σημασία του να λαμβάνεται υπόψη η μοναδικότητα κάθε παιδιού, το οποίο δεν είναι υλικό προορισμένο να ενταχθεί σε καλούπια, ώστε να αποτελέσει μέρος μιας καλά μελετημένης σειράς φιξαρισμένων και ολόιδιων «προϊόντων». Τονίζεται, έτσι, το γεγονός ότι ένα παιδί είναι ζωή, καινούργια ζωή, που χρειάζεται ώθηση και φροντίδα για να αναπτύξει τις δικές του ικανότητες, κάτι που δε θα εξασφαλιστεί με την ένταξή του σε μια αυτοματοποιημένη διαδικασία, εκτυλισσόμενη στο πλαίσιο ενός σχολικού περιβάλλοντος, με στόχο την ανάπτυξη κάθε μορφής προκαθορισμένων συνειδήσεων και τη διαιώνιση παρωχημένων στερεοτύπων.
Όσοι «χτίζουν» τα σχολεία και όσοι δουλεύουν σε αυτά πρέπει, λοιπόν, να ψάξουν να βρουν τη θέληση, το κουράγιο, την υπομονή και τη συνέπεια που απαιτείται, για να εντοπίσουν την ιδιαίτερη και απρόσμενη ευφυΐα κάθε παιδιού και να ενθαρρύνουν, παθιασμένα και μακριά από κάθε σύγκριση, την περαιτέρω εξέλιξή της. Με αυτόν τον τρόπο, θα σταματήσει η παραγωγή ενήλικων κλώνων που λαμβάνουν το ίδιο φύλλο πορείας και «μέχρι τότε πρέπει να έχουν κάνει αυτό, μετά να βρίσκονται εκεί, στη συνέχεια να είναι έτσι…», άσχετα με το τι θέλουν οι ίδιοι ή με το αν είναι ικανοί να κάνουν περισσότερα ή λιγότερα.
Δεύτερον, επισημαίνεται η αναγκαιότητα μιας εκπαίδευσης με επίκεντρο τα δικαιώματα του ανθρώπου. Μια τέτοια εκπαίδευση πρέπει να δομείται γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα και, ταυτόχρονα, να τα διδάσκει ουσιαστικά και βιωματικά. Το δικαίωμα του παιδιού να απολαμβάνει τα δικαιώματά του χωρίς καμία διάκριση φυλής, χρώματος, φύλου, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, καταγωγής, περιουσιακής κατάστασης, αναπηρίας, συνθηκών γέννησης ή οποιασδήποτε άλλης κατάστασης του ίδιου ή των γονιών του (άρθρο 2) και το δικαίωμα του παιδιού να εκφράζει ελεύθερα την άποψή του σχετικά με τα θέματα που το αφορούν (άρθρο 12) αποτελούν δύο από τις εμβληματικές αρχές της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού.
Αν οι αρχές αυτές υφανθούν γερά στα προγράμματα σπουδών από τα προνήπια μέχρι τα λύκεια και αν μεταδίδονται από φωτισμένους και συστηματικά επιμορφωμένους εκπαιδευτικούς, θα καταστήσουν την αγκαλιά της διαφορετικότητας των ανθρώπων και των ιδεών, καθώς και το άκουσμα τολμηρών και υγιών φωνών που σέβονται τον συνομιλητή τους και στοχεύουν να δημιουργήσουν και όχι απλώς να κατακρημνίσουν, πραγματικότητα στη ζωή των παιδιών, την οποία πραγματικότητα θα πακετάρουν μαζί τους και όταν ενηλικιωθούν.
Τέλος, σπουδαιότατη παράμετρο μιας τέτοιας εκπαίδευσης είναι το να κατανοήσει ένα παιδί την εγγενή αξία που έχει ως άνθρωπος και το ότι η αξία αυτή, που παραμένει αμετάβλητη και δική του για πάντα, διαχωρίζεται από το κάθε είδους ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ψυχής και σώματος που τυχόν έχει ή δεν έχει, καθώς και από το οποιοδήποτε επαγγελματικό ή προσωπικό επίτευγμα που θα του συμβεί ή δε θα του συμβεί.
Σκοπός είναι να γίνει η συνειδητοποίηση αυτή σημείο αναφοράς για το παιδί καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, να αποτελέσει το φωτεινό, εσωτερικό του θεμέλιο, που θα το βοηθά να μην πέφτει θύμα τυφλών κοινωνικών επιταγών, συχνά μη ρεαλιστικών, και να αξιοποιεί με σταθερότητα και αποφασιστικότητα τις δυνατότητες του, για να εξελίσσεται και να ευημερεί, επιφέροντας ταυτόχρονα ανατρεπτικές, θετικές αλλαγές στον περίγυρό του.
*Η Κίρκη Πατσιαντά είναι δικηγόρος, Δ.Ν., με ειδίκευση στην προστασία των Δικαιωμάτων του Παιδιού.