Το νέο βιβλίο του Δημήτρη Ουλή Η ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ ως αφήγηση ελπίδας.
Γιατί ένα βιβλίο για την κινηματογραφική τριλογία The Matrix στην Ελλάδα σήμερα; Τι έχει να μας πει μια ανάλυση της κλασικής σειράς ταινιών, που να μην το γνωρίζουμε ήδη, και που να έχει κάποια σημασία για την εποχή που ζούμε; Νομίζω πολλά και σημαντικά. Φτάνει να επιστρέψουμε στην τριλογία, να μην τη θεωρήσουμε παρωχημένο προϊόν της μαζικής κουλτούρας του Hollywood, αλλά να επιχειρήσουμε να εστιάσουμε το βλέμμα σε επίπεδα νοημάτων και συμβολισμών, που συνήθως διαφεύγουν από την επιπόλαια ανάγνωση του μέσου θεατή –που ΄χει το μάτι προσηλωμένο στα εφέ και το χέρι μονίμως βουτηγμένο σε μια σακούλα με λιπαρό ποπκορν.
Θα συνειδητοποιήσουμε τότε ότι αυτά που έχει να μας πει η τριλογία για τον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε είναι εξαιρετικά διαφωτιστικά και θεμελιώδη. Θυμάμαι πως όταν είχα δει την πρώτη ταινία της τριλογίας το 1999 που βγήκε στις αίθουσες συνειδητοποίησα αμέσως –και το είχα γράψει τότε– ότι αυτό που παρακολουθώ θα μείνει στην ιστορία, γιατί αποτελεί μια από τις πιο εύστοχες καλλιτεχνικές αποδόσεις του παρόντος και του μέλλοντός μας. Διαβάζοντας την Ευδαιμονία της Άγνοιας, σήμερα, πάνω από μιάμιση δεκαετία μετά, και έχοντας ζήσει τα όσα τραγικά έχει φέρει ο καιρός, διαπιστώνω για μια ακόμη φορά ότι είχα απόλυτο δίκιο.
Είναι γεγονός ότι ακόμη και για τον θεωρητικά καταρτισμένο θεατή η πρόσβαση στον συμβολικό και εννοιολογικό πλούτο της τριλογίας The Matrix δεν είναι εύκολη δίχως την κατάλληλη καθοδήγηση. Τούτο οφείλεται κυρίως στο ό,τι στις ταινίες συμβαίνουν τόσα πολλά και κυρίως λέγονται τόσα πολλά και σημαντικά ταυτόχρονα, που εύκολα διαφεύγουν άξονες νοήματος, συμβολικές αναφορές και πολιτισμικά συμφραζόμενα. Στο σημείο αυτό αποδεικνύεται εξαιρετικά χρήσιμη και διαφωτιστική η ανάγνωση του νέου βιβλίου του Δημήτρη Ουλή Η Ευδαιμονία της Άγνοιας, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Α/Συνέχεια. Διότι αφενός μεν αποτελεί ένα πανόραμα των εννοιών και των συμβολισμών που διατρέχουν την τριλογία, αφετέρου δε επιχειρεί μια συνθετική παρουσίαση του περιεχομένου της από τη σκοπιά των κοινωνικών επιστημών και της πολιτικής θεολογίας. Ωστόσο, το βιβλίο προχωράει πολύ παραπέρα από μια εγκυκλοπαιδική ενημέρωση γύρω από τις ταινίες της τριλογίας The Matrix.
Είναι μια ολοκληρωμένη ερμηνευτική πρόταση, που αναπτύσσεται πάνω σε συγκεκριμένο μεθοδολογικό άξονα, θεμελιώνεται στην άρτια γνώση της διεθνούς βιβλιογραφίας και, το κυριότερο, δηλώνει ευθέως την πολιτική της πρόθεση: να προσεγγίσει τον εννοιολογικό πλούτο της τριλογίας «υπό το πρίσμα μιας πολιτικής φιλοσοφίας της ελπίδας.» Αξιοποιώντας το γνωσιοθεωρητικό του υπόβαθρο ως ανθρωπολόγου και θεολόγου, ο Δημήτρης Ουλής αποκωδικοποιεί με τρόπο οξυδερκή τους πολλούς και πολυεπίπεδους συμβολισμούς που υπάρχουν στις τρεις ταινίες, αποκαλύπτοντας στον αναγνώστη έναν κόσμο γοητευτικό και άγνωστο στο ευρύ κοινό. Μονάχα αφού διαβάσει το βιβλίο συνειδητοποιεί κανείς πόσα σημεία δεν είχε προσέξει ή κατανοήσει βλέποντας τις ταινίες.
Ο σχολιασμός της πλοκής των ταινιών –σχεδόν σκηνή τη σκηνή και κατά σειρά– δίνει τη δυνατότητα στον συγγραφέα να στοχαστεί πάνω στα βασικά ζητήματα που θέτει το The Matrix: την παντοκρατορία της τεχνικής, την απατηλή επικράτεια της εικονικής πραγματικότητας, τις μεταπλάσεις της ταυτότητας του μεταμοντέρνου υποκειμένου, τις μεταμορφώσεις της εξουσίας, την πολύμορφη εκμετάλλευση και καταπίεση που υφίσταται ο σύγχρονος άνθρωπος, καθώς και τη δυνατότητα αντίστασης και ανατροπής του καθεστώτος που τη διαιωνίζει. Κινούμενη μακριά από τα συνήθη στερεότυπα και δημοσιογραφικά κλισέ, η ερμηνευτική προσέγγιση του Ουλή αναδεικνύει το The Matrix σε ταινία-σταθμό, όχι απλώς για τον κινηματογράφο, αλλά κυρίως για την πληρέστερη κατανόηση του 21ου αιώνα. Με τα λόγια του συγγραφέα, η συγκεκριμένη σειρά ταινιών μάς βοηθάει «να επαναφανταστούμε την εποχή μας» κατά τρόπο πολιτικά επίκαιρο και επομένως λυσιτελή. Αναδεικνύεται, κατά τούτο, σε «σημαίνουσα αφήγηση ελπίδας […] μια κατάφαση της δυνατότητας των ανθρώπων να πραγματώσουν (και όχι να προσομοιώσουν) τα όνειρά τους, να αποσυνδεθούν από τη μήτρα της αποβλάκωσης και αλλοτρίωσής τους και να καρποφορήσουν ξανά στην έρημο του πραγματικού.»
Αυτή είναι και η μεγάλη συνεισφορά της ερμηνευτικής ματιάς του Ουλή: ότι μας αποκαλύπτει έναν τρόπο ανάγνωσης της τριλογίας ως μανιφέστου αντίστασης στην καταπίεση της εξουσίας και ως αφήγησης ελπίδας για έναν κόσμο απελεύθερο από τα δεινά που επισωρεύει η ιστορία των ισχυρών πάνω στους ασθενέστερους. Κι ακόμη παραπέρα: το ίδιο το βιβλίο του Ουλή είναι, με τη σειρά του, ένα μανιφέστο αντίστασης και μια αφήγηση ελπίδας. Διότι με αφορμή το The Matrix ο Ουλής αναμετριέται με το σήμερα, με τα αδιέξοδα και την απόγνωση του νυν καιρού, της εποχής της κρίσης και της κατάρρευσης ενός ολόκληρου κόσμου.
Προς επίρρωση του ισχυρισμού μου θέλω, κλείνοντας, να παραθέσω ένα αγαπημένο απόσπασμα από βιβλίο, όπου ο συγγραφέας σχολιάζει την περίφημη σκηνή της μονομαχίας του Neo με τον πράκτορα Smith στο Metro. Όποιος δεν μπορεί να καταλάβει ότι το σχόλιο του Ουλή δεν αναλύει απλώς την ταινία, αλλά ταυτόχρονα στηλιτεύει και την πολιτική αδράνεια της ζαρωμένης από το φόβο ελληνικής κοινωνίας της κρίσης, ας μην αγοράσει το βιβλίο, γιατί δεν πρόκειται να καταλάβει τίποτα. Ή καλύτερα, ας το αγοράσει, μήπως κάποια στιγμή καταλάβει και κάτι…
«Η απόφαση του Neo να σταθεί ορθός και να αντιμετωπίσει τον Smith σε μία μονομαχία αμφίβολης εκβασης για τον ίδιο, συνοψίζει κατά τη γνώμη μου την κεφαλαιώδη τομή που επιφέρει η μεσσιανική συνείδηση, στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει εν γένει το Κακό: ότι αμφισβητεί την παντοδυναμία και καταγγέλλει την αξίωση του Κακού να έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο· ότι δεν αυθυποβάλλεται μπροστά στο θράσος και τους λεονταρισμούς του Κακού. Ένας αντίπαλος μπορεί να είναι πράγματι πανίσχυρος –και γνωρίζουμε από προσωπική πείρα ότι το πιο αποτελεσματικό όπλο του Γολιάθ είναι ότι σε προκαλεί σε μονομαχία. Αν η μεσσιανική συνείδηση αποδέχεται την πρόκληση, δεν το κάνει λόγω της υπεροπλίας της, αλλά εξαιτίας της καταστατικής της πεποίθησης ότι κανένας αντίπαλος δεν είναι άξιος της οριστικής μας δειλίας –ότι σε κανέναν Γολιάθ δεν πρέπει να δοθεί η ικανοποίηση μιας απρόσκοπτης και εύκολης νίκης, απλώς και μόνο επειδή εμείς φροντίσαμε προκαταβολικά να ζαρώσουμε από το φόβο. Ο αγώνας είναι ριψοκίνδυνος και άνισος τις περισσότερες φορές, όμως και μόνο η αμφισβήτηση της παντοδυναμίας τού αντιπάλου, η ρητή αισθητοποίηση της αφοβίας μας ενώπιόν του, συνιστά την πρώτη ριζική ανάσχεση των δικαιωμάτων της εξουσίας του πάνω μας. Προκαλέστε άφοβα μια εξουσία που σας προκαλεί άφοβα, πετάξτε της πίσω το γάντι της πρόκλησης, αποδεικνύοντάς της ότι δεν κατέχει το μονοπώλιο της αφοβίας· και τότε θα διαπιστώσετε πόσο «αντικειμενική» είναι η ισχύς της, και πόσο η αξίωσή της για παντοδυναμία εκπίπτει σε κακόγουστο ανέκδοτο.»
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ
Χίος, 17 Ιανουαρίου 2017