Του Φοίβου Σταύρου Μακρίδη
Στις εκλογές της 8ης Νοέμβρη 2016 ο Ντόναλντ Τραμπ εκλέχθηκε ο 45ος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Κέρδισε τις εκλογές, παρότι πήρε 2,8 εκατομμύρια ψήφους λιγότερες (2,1% πιο χαμηλά σε ποσοστό) από την αντίπαλό του, Χίλαρι Κλίντον του Δημοκρατικού Κόμματος. Είναι η έκτη φορά που συμβαίνει στις αμερικάνικες εκλογές να κερδίζει ο υποψήφιος που παίρνει λιγότερες ψήφους σε πανεθνικό επίπεδο, με τελευταία στις εκλογές του 2000, όταν ο Τζωρτζ Μπους κέρδισε τον Αλ Γκορ.
Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι ένας υπερ-πλούσιος από τη Νέα Υόρκη, που έχτισε την οικογενειακή του περιουσία μέσα από το real estate, τα ξενοδοχεία και τα καζίνο. Ένας μεγιστάνας που έχει κάνει γνωστό κι εμπορεύσιμο brand το όνομά του, μιας και κτίρια σε άλλες χώρες (όπως στην Τουρκία) παίρνουν το όνομά του, πληρώνοντας τον ίδιο για πνευματικά δικαιώματα.
Ο Τραμπ ήταν ένα δημόσιο πρόσωπο που εμπλεκόταν περιστασιακά με την πολιτική, με θητεία και ως ρεπουμπλικάνος, και ως δημοκρατικός και ως ανεξάρτητος. Ένας πολιτικός που ήταν περισσότερο γνωστός ως σχολιαστής, παρά για την ενεργή εμπλοκή του στα πολιτικά ζητήματα, μιας και δεν είχε εκλεγεί σε κάποιο δημόσιο αξίωμα μέχρι τώρα.
Ο Τραμπ ήταν γνωστός κυρίως ως μια αλαζονική… τηλεπερσόνα, με δικό του ριάλιτι, μέχρι τώρα, στο οποίο προωθούσε ή απέλυε εκκολαπτόμενα, μαθητευόμενα στελέχη επιχειρήσεων. Ο Τραμπ είχε μέχρι πρόσφατα τα δικαιώματα σε διαγωνισμούς ομορφιάς, είχε αγοράσει ομάδες ράγκμπι κι είχε ασχοληθεί ενεργά με τους «αγώνες» πάλης – γνωστά σόου στις ΗΠΑ, όπου η «πάλη» είναι σκηνοθετημένα εντυπωσιακή κι οι πρωταγωνιστές φοράνε συνήθως στολές και μάσκες. Μάλιστα, σε μια ιδιαίτερη «μάχη δισεκατομμυριούχων» συμμετείχε κι ο ίδιος ο Τραμπ (την οποία και κέρδισε)!
Η εκλογή του Τραμπ προκάλεσε αντιδράσεις κι ανησυχίες από πολλές και διαφορετικές μεριές. Από οργανώσεις υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μέχρι προσωπικότητες της βιομηχανίας του θεάματος και του αθλητισμού. Από ακτιβιστές κινημάτων, μέχρι πολυεθνικές εταιρείες στο χώρο της τεχνολογίας. Από απλούς δημοσιογράφους, μέχρι μεγάλα δημοσιογραφικά συγκροτήματα. Προφανώς, υπάρχει διαφορετικό περιεχόμενο στις ανησυχίες των λαϊκών στρωμάτων, των μαύρων, των μουσουλμάνων, των μεταναστών, των γυναικών, των περιβαλλοντολόγων και άλλων, από τις ανησυχίες του κατεστημένου των ΗΠΑ, που είχε ως βασική επιλογή το δικό του παιδί, τη Χίλαρι Κλίντον, που έχει δώσει χρόνια τώρα τα διαπιστευτήριά της, είναι περισσότερο ελεγχόμενη και λιγότερο παρορμητική.
Σ’ αυτό το κείμενο θα λάβουμε υπόψη την επίδραση που μπορούν να ασκήσουν τα προσωπικά χαρακτηριστικά του Τραμπ στη διαμόρφωση της πολιτικής των ΗΠΑ, μέχρι ενός σημείου, μέχρι εκεί που μπορεί να γίνουν ανεκτά από τον κύκλο και τα οικονομικά συμφέροντα που τον στηρίζουν. Ο Τραμπ δε θα είναι ένας ανεξέλεγκτος μονάρχης –εξάλλου κανένας μονάρχης δεν είναι ανεξέλεγκτος– παρότι το προφίλ που «πουλάει» είναι του αυστηρού κριτή που στέκεται πάνω απ’ όλους κι απ’ όλα για το συμφέρον της Αμερικής. Ο Τραμπ έφτιαξε τον πλούτο του ως πωλητής. Κι αυτό το χαρακτηριστικό το μεταφέρει και στο χτίσιμο της πολιτικής του καριέρας. Είναι περισσότερο ένας πωλητής, παρά ένας ιδεολόγος. Κάνει εύκολα κωλοτούμπες, ανάλογα με το ακροατήριό του. Ο Τραμπ είναι ένας λαϊκιστής. Ένας ακροδεξιός παρορμητικός λαϊκιστής, που όμως, παρά τα γαβγίσματά του ενάντια στο «σύστημα», είναι κι ο ίδιος μέρος του συστήματος – και συνεπώς του προβλήματος για την αμερικανική κοινωνία.
Στην ανάλυσή μας θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε τις πολιτικές κι οικονομικές προτάσεις με τις οποίες εκλέχθηκε και τις πρώτες του κινήσεις ως πρόεδρος των ΗΠΑ, δηλαδή ως ο νέος πλανητάρχης.
1. Η παρακαταθήκη που αφήνει ο Ομπάμα
Η «επίσημη» αφήγηση θέλει να αναλαμβάνει ο Τραμπ την προεδρία των ΗΠΑ θέτοντας σε κίνδυνο την παρακαταθήκη που άφησε ο Μπάρακ Ομπάμα. Ο πρώτος μαύρος πρόεδρος των ΗΠΑ, σαν φυσιογνωμία, μπορεί να χαρακτηριστεί σαφώς πιο συμπαθής από τον Ντόναλντ Τραμπ. Φαίνεται να είναι πιο ευγενικός στον τρόπο που φέρεται και μιλάει, το χαμόγελό του είναι πιο φωτεινό κλπ. Η πρόσφατη επίσκεψή του στην Ελλάδα, κατά την οποία μίλησε με κολακευτικά σχόλια για την Ελλάδα, τη Δημοκρατία της κλπ, έκανε τους… ιθαγενείς να μαγευτούν από τα όμορφα λόγια – καθρεφτάκια και μπιχλιμπίδια, που έφερε ο επικεφαλής της κορυφαίας ιμπεριαλιστικής δύναμης του πλανήτη.
Όμως, πέρα από αυτό το ωραίο προσωπείο, ο Ομπάμα δεν άλλαξε την πολιτική των ΗΠΑ, παρά μόνο σε ελάχιστους τομείς, όπως σε μικρές μεταρρυθμίσεις, κατά τις οποίες ένα κομμάτι του πληθυσμού αποκτούσε πρόσβαση στην Υγεία και στις πολιτικές αυτοπροσδιορισμού του φύλου και της ταυτότητας.
Ο Ομπάμα συμπλήρωσε δύο θητείες στις οποίες αποδείχθηκε ότι η αφήγηση που βασίζεται στα προσωπικά χαρακτηριστικά των εκλεγμένων προέδρων και με βάση αυτά κάνει εκτιμήσεις για το πώς θα κινηθούν οι πολιτικές τους, είναι αφελής. Έτσι, οποιαδήποτε κριτική προς τον Τραμπ, όταν «ξεχνά» τι έκανε ο προκάτοχός του, είναι είτε ελλιπής, είτε γίνεται για να παρουσιάσει ως θετική λύση τους πιο έμπιστους του συστήματος, δηλαδή στην προκειμένη τη Χίλαρι Κλίντον.
Ο βραβευμένος με Νόμπελ Ειρήνης Ομπάμα ήταν αυτός που συνέχισε τους αιματηρούς πολέμους στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, ενώ άρχισε πολεμικές επιχειρήσεις σε μια σειρά χώρες, όπως η Λιβύη, η Σομαλία και η Συρία. Οι δυνάμεις του Πενταγώνου που ασκούν πολεμικές επιχειρήσεις είναι πλέον περισσότερες απ’ ό,τι ήταν πριν από τον Ομπάμα, φτάνοντας τις 133 χώρες, δηλαδή στο 70% του πλανήτη! Ο προϋπολογισμός για τις στρατιωτικές δαπάνες στο σύνολο της οκταετούς θητείας του ήταν 820 δις $ περισσότερα απ’ την οκταετία του Μπους. Ενώ, επίσης, τα πολεμικά τηλεκατευθυνόμενα αεροπλάνα, τα drones, έγιναν το σήμα κατατεθέν στις πολεμικές επιχειρήσεις επί Ομπάμα – καταφέρνοντας να παρέχει μια ασφάλεια στους αεροπόρους του, καθώς βομβαρδίζουν άλλες χώρες [1]. Ας μη σοκάρονται λοιπόν, όσοι θαύμαζαν τον Ομπάμα κι ακούνε τώρα τον Τραμπ για συνέχιση των πολεμικών επιχειρήσεων…
Ο Τραμπ χαρακτηρίζεται ως «εχθρός του Τύπου». Η ελευθερία του Τύπου, όμως, δεν περίμενε την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ για να αμφισβητηθεί. Επί θητείας Ομπάμα, εξάλλου, ο Τζουλιάν Ασάνζ του Wikileaks κι ο Έρικ Σνόουντεν, έχουν γίνει persona non grata για τις ΗΠΑ, που έχει ασκήσει διώξεις εις βάρος τους για τις αποκαλύψεις τους.
Ο Τραμπ είναι ρατσιστής, αλλά το γεγονός ότι ο Ομπάμα είναι μαύρος και μη ρατσιστής ο ίδιος προσωπικά, δεν βελτίωσε τη θέση των μαύρων στην αμερικανική κοινωνία. Όχι μόνο δεν υλοποιήθηκαν τα όνειρα εκατομμυρίων Αφροαμερικάνων και Λατινοαμερικάνων που ευελπιστούσαν σε μια βελτίωση της κοινωνικής τους θέσης, αλλά η αστυνομία αύξησε την καταστολή της κι ευθύνεται για πολλές αναίτιες και σοκαριστικές δολοφονίες μαύρων, με το κίνημα Black Lives Matter να γεννιέται και να αναπτύσσεται για να αναδείξει αυτήν ακριβώς την κατάσταση.
Ο Τραμπ μπορεί να σοκάρει με τις δηλώσεις του για νομιμοποίηση των βασανιστηρίων και των εικονικών πνιγμών, προκειμένου να αποσπάσουν οι βασανιστές πληροφορίες στον «πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία», αλλά ας μην ξεχνάμε ότι η σύγχρονη Βαστίλη, οι φυλακές Γκουαντάναμο, δεν έκλεισαν ποτέ, παρά τις υποσχέσεις του Ομπάμα.
Αυτά για όσους έβλεπαν στο πρόσωπο της Χίλαρι Κλίντον τη νίκη της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, έναντι του «κακού» Τραμπ.
Όμως, τι πραγματικά πρεσβεύει, ο Τραμπ; Μήπως επειδή η επίσημη πολιτική των ΗΠΑ είναι ήδη αντιδραστική, ο Τραμπ γίνεται λιγότερο αντιδραστικός απ’ ό,τι είναι – με το επιχείρημα ότι όλοι οι πρόεδροι θα είναι το ίδιο αντιδραστικοί; Μήπως είναι δικαιολογημένες οι ελπίδες που τρέφει ένα μέρος του πληθυσμού, που βλέπει στο πρόσωπο του Ντόναλντ Τραμπ μια ελπίδα ότι «η Αμερική θα ξαναγίνει σπουδαία», έναν «αντι-συστημικό», που δεν τον προώθησαν τα κυρίαρχα ΜΜΕ;
Έχουν λόγους, λοιπόν, τα λαϊκά στρώματα στις ΗΠΑ να περιμένουν καλύτερες μέρες επί προεδρίας Τραμπ;
2. Οι οικονομικές προτάσεις του Τραμπ
Ο Ντόναλντ Τραμπ ξεκίνησε την εκλογική του εκστρατεία το καλοκαίρι του 2015 όταν ανακοίνωσε ότι θα ’ναι υποψήφιος για την προεδρία των Ρεπουμπλικάνων με βασικό σύνθημα το «Make America Great Again». Βασικές υποσχέσεις του ήταν να ανοίξει θέσεις εργασίας στις ΗΠΑ είτε μέσα από επενδύσεις του δημοσίου στις υποδομές, είτε από την επιστροφή των πολυεθνικών εταιρειών στις ΗΠΑ.
Μέσα από τους λόγους του φαίνεται να εναντιώνεται στο σύστημα της παγκοσμιοποίησης, να το παρουσιάζει σαν ζημιογόνο για τις ΗΠΑ και να εκφράζει τις προθέσεις του για υψηλούς δασμούς για τα προϊόντα που εισάγονται από άλλες χώρες. Για την περίπτωση της Κίνας, ο Τραμπ αναφέρει ότι οι ΗΠΑ χάνουν από την εμπορική σχέση μαζί της κι έχει αναφέρει ότι θα επιβάλλει δασμούς 45% για τα προϊόντα που εισάγονται από εκεί. Μια τέτοια κίνηση, βέβαια, θα ισοδυναμούσε με μετωπική σύγκρουση με μια σειρά πολυεθνικούς κολοσσούς που παράγουν τα προϊόντα τους στην Κίνα, πληρώνοντας χαμηλούς μισθούς, κι αξιοποιούν τους φορολογικούς παραδείσους σ’ όλο τον κόσμο, για να αποφύγουν την υψηλή φορολογία του 35% που υπάρχει στις ΗΠΑ.
Η παγκοσμιοποίηση, που σύμφωνα με τον Τραμπ έχει βγάλει χαμένη την Αμερική, είναι αυτή που έχει ισχυροποιήσει τις αμερικάνικες πολυεθνικές να απλώσουν τα δίκτυά τους σ’ ολόκληρο τον κόσμο και να παράγουν στις χώρες με υψηλή παραγωγικότητα, αλλά χαμηλή μισθοδοσία, να φορολογούνται με μηδενικούς συντελεστές και να πουλούν στις χώρες που υπάρχει υψηλή αγοραστική δύναμη.
Απ’ τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αξιοποίησης των κανόνων της παγκοσμιοποίησης είναι ο τεχνολογικός κολοσσός Apple. Η εν λόγω εταιρεία παράγει τα προϊόντα της στην Κίνα μέσα από την εταιρεία Foxconn, πληρώνοντας βασικό μισθό 280€/μήνα [2]. Στη συνέχεια προωθεί τα προϊόντα της κυρίως στις ΗΠΑ και την Ευρώπη και για τα κέρδη της φορολογείται στην Ιρλανδία, όπου είναι δηλωμένη η έδρα της, με φορολογικούς συντελεστές που τείνουν προς το μηδέν. Για το 2014, συγκεκριμένα, η Apple φορολογήθηκε για τα ευρωπαϊκά κέρδη της στην Ιρλανδία με 0,005%! Δηλαδή, για κάθε 1 εκατομμύριο € που έβγαζε, πλήρωνε φόρο… 50€!
Ο Τραμπ προεκλογικά είπε ότι θα βάλει τέλος στην παγκοσμιοποίηση κι ότι θα αναγκάσει όλες τις πολυεθνικές να μετεγκαταστήσουν τα εργοστάσιά τους και την έδρα τους πίσω στις ΗΠΑ. Διαφορετικά, θα επιβάλλει υψηλούς δασμούς. Μια τέτοια κίνηση από μόνη της, θα είχε απλώς ως αποτέλεσμα να αυξηθούν οι τιμές των βιομηχανικών προϊόντων αντίστοιχα, ώστε να καλυφθεί η χασούρα από την υψηλή φορολογία. Και πάλι, όμως, δε θα μπορούσε να ’ναι επιλογή των πολυεθνικών, μιας και θα μειωνόταν πολύ ο πληθυσμός που θα είχε την οικονομική δυνατότητα να αγοράσει αυτά τα προϊόντα με τις νέες αυξημένες τιμές. Οπότε, μια τέτοια κίνηση από τη μεριά της κυβέρνησης του Τραμπ, θα συναντούσε μεγάλες αντιδράσεις από το ίδιο το πολυεθνικό κεφάλαιο, και είναι ένας από τους λόγους που οι πολυεθνικές αισθάνονται ενοχλημένες από την εκλογή του Τραμπ. Αυτό φάνηκε με αφορμή το διάταγμα απαγόρευσης εισόδου στις ΗΠΑ για μουσουλμάνους από εφτά χώρες, όταν εξέφρασαν δημόσια την αντίθεσή τους τα ηγετικά στελέχη βασικών εταιρειών της Σίλικον Βάλεϊ, όπως οι Apple, Microsoft, Google, Facebook κ.ά.
Όμως, τη διαδρομή της παγκοσμιοποίησης δεν την αξιοποιούν μονάχα οι εταιρείες τεχνολογίας. Σε έρευνα [3] του 2015 από το US Public Interest Research Group Education Fund (Εκπαιδευτικό Ταμείο της Ομάδας Ερευνών Δημοσίου Ενδιαφέροντος των ΗΠΑ) και τους Citizens for Tax Justice (Πολίτες υπέρ της Φορολογικής Δικαιοσύνης) πάνω στα δεδομένα που παρουσίαζαν οι 500 μεγαλύτερες αμερικάνικες πολυεθνικές εταιρείες, φαίνεται ότι οι 300 πρώτες πολυεθνικές – που έχουν δηλώσει τα ποσά που διαθέτουν σε φορολογικούς παραδείσους – έχουν συγκεντρωμένο πλούτο 2,14 τρις $! Στη λίστα με τις πολυεθνικές που έχουν τα μεγαλύτερα ποσά σε φορολογικούς παραδείσους, φιγουράρουν μεταξύ άλλων η Apple (1η θέση), η General Electric (2η θέση), η Microsoft (3η θέση) η Exxon Mobil (9η θέση), η Google (10η θέση), η Hewlett-Packard (13η θέση), η Pepsi (15η θέση), η Coca Cola (17η θέση), η JP Morgan (18η θέση), η Goldman Sachs (23η θέση) και η Wal Mart (25η θέση).
Μια απόφαση του Τραμπ για αυστηρό προστατευτισμό θα σήμαινε ανοικτό πόλεμο, όχι μόνο με μια μερίδα των πολυεθνικών, αλλά με όλες τις πολυεθνικές εταιρείες. Και το ερώτημα που προκύπτει είναι το εξής: μήπως ο Τραμπ είναι ένας «αντι-συστημικός» ριζοσπάστης δεξιός πολιτικός ή μήπως όλες οι εξαγγελίες για επιστροφή των εργοστασίων και της φορολογίας των επιχειρήσεων στις ΗΠΑ, είναι κούφια προεκλογικά λόγια;
Το Νοέμβρη του ’15 παρουσίασε τις προτάσεις του για φορολογικές μεταρρυθμίσεις που θα μείωναν τους φόρους κατά 12 τρις $ μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια, χωρίς μάλιστα να γίνουν καθόλου περικοπές από τις κοινωνικές υπηρεσίες. Για τις επιχειρήσεις, πιο συγκεκριμένα, είχε εξαγγείλει ότι θα μειωθεί ο ομοσπονδιακός φορολογικός συντελεστής από το 35% στο 15-20%. Ακόμα, υποσχέθηκε να ζητήσει από τις πολυεθνικές να επαναπατρίσουν τα κεφάλαιά τους – τα 2,14 τρις $ που έχουν στους φορολογικούς παραδείσους μόνο οι 300 πρώτες πολυεθνικές – με αντάλλαγμα τη φορολογία αυτών των κεφαλαίων κατά μόλις 10%.
Τον ίδιο μήνα, σ’ ένα ντιμπέιτ μεταξύ υποψηφίων του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, ο Τραμπ σε ερώτηση για τον βασικό μισθό τάχθηκε εναντίον των αυξήσεων. Συγκεκριμένα δήλωσε πως «η φορολογία είναι πολύ υψηλή, οι μισθοί είναι πολύ υψηλοί, δε θα μπορούμε να ανταγωνιστούμε τον υπόλοιπο κόσμο. Λυπάμαι που το λέω, αλλά θα πρέπει να αφήσουμε τον βασικό μισθό στα επίπεδα που είναι».
Την ίδια ώρα –στην «άλλη Αμερική»– αναπτύσσεται ένα μαζικό κίνημα εργαζομένων υπέρ της καθιέρωσης βασικού μισθού στα 15$ την ώρα. Το κίνημα 15 now [4] έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια κι έχει κάποιες σημαντικές νίκες στο Σιάτλ κι αλλού.
Τι προτείνει, λοιπόν, ο «αντι-συστημικός» Τραμπ; Να θυσιαστούν στο βωμό της ανταγωνιστικότητας η φορολογία κι οι μισθοί. Δεν προτείνει τη σύγκρουση με την παγκοσμιοποίηση, αλλά επιθυμεί να δημιουργήσει εκείνο το περιβάλλον για τις επιχειρήσεις, που θα είναι πιο επικερδές για τις ίδιες να έχουν όλες τις δραστηριότητές τους στο έδαφος των ΗΠΑ, παρά οπουδήποτε αλλού. Έτσι, οι μισθοί για να γίνουν ανταγωνιστικοί πρέπει να φτάσουν τους μισθούς της Κίνας, ενώ η φορολογία πρέπει να ελαχιστοποιηθεί.
Βέβαια, όντας σε προεκλογική καμπάνια και με τη διάθεση να αυτοπροβληθεί ως «αντι-συστημικός» και φιλολαϊκός, δε θα μπορούσε ο Τραμπ να εκθέσει από τη μια μέρα στην άλλη αυτές τις προτάσεις. Έτσι, από τη μία δίνει ένα δείγμα προς τις πολυεθνικές, κι από την άλλη μοιράζει υποσχέσεις για ψηφοθηρικούς λόγους. Αφού εκλέχθηκε υποψήφιος των Ρεπουμπλικάνων για τις εκλογές, δήλωσε ότι είναι υπέρ της αύξησης του βασικού μισθού στα 10$ την ώρα. Όταν του θύμισαν τις προηγούμενες δηλώσεις του, απάντησε ότι είναι καλό να αλλάζει κανείς την άποψή του και να είναι ευέλικτος…
Απ’ τις πρώτες κινήσεις μετά την εκλογή του ήταν να απορρίψει διεθνείς εμπορικές συμβάσεις, μόνο και μόνο για να επαναδιαπραγματευθεί με καλύτερους όρους. Συναντήθηκε με μερικές από τις εταιρείες στο χώρο της τεχνολογίας για να δεσμευθεί ότι θα ρίξει τον φορολογικό συντελεστή στο 15-20%. Ενδεχομένως να θέλει ένα δωράκι από τις πολυεθνικές εταιρείες για τα μάτια του κόσμου, για να παρουσιάσει ένα έργο και για να φανεί ότι ανοίγει θέσεις εργασίας. Όμως, αν δεν πάρει το πράσινο φως, δεν πρόκειται να κινηθεί εναντίον τους.
Αυτές οι διαθέσεις, εξάλλου, αποδεικνύονται από τις πράξεις του. Ο Ντόναλντ Τραμπ επέλεξε να διορίσει γραμματέα της κυβέρνησής του –θέση που έχει την ισχύ του υπουργού εξωτερικών– τον Ρεξ Τίλερσον, τον διευθύνοντα σύμβουλο της… Exxon Mobil! Ναι, της πολυεθνικής πετρελαίου που –σύμφωνα με τα δικά της στοιχεία– το 2015 διατηρούσε 51 δις $ σε 37 θυγατρικές εταιρείες σε φορολογικούς παραδείσους στις Μπαχάμες, τις Βερμούδες, τα Νησιά Κέιμαν, το Χονγκ Κονγκ, το Λουξεμβούργο, την Ολλανδία και τη Σιγκαπούρη…
Ο Τραμπ διόρισε στην κυβέρνησή του ένα ακόμα στέλεχος με μεγάλη θητεία σε καπιταλιστική επιχείρηση. Συγκεκριμένα ο Στιβ Μνούτσιν που ήταν για χρόνια στέλεχος στην Goldman Sachs κι αλλού, έγινε ο νέος υπουργός οικονομικών των ΗΠΑ.
Ειδικά από τις περικοπές στη φορολογία, που υπόσχεται ο Τραμπ, πέρα από τις επιχειρήσεις, κερδισμένοι θα βγουν –εάν όντως υλοποιήσει τις εξαγγελίες του– οι πλούσιοι πολίτες των ΗΠΑ. Συγκεκριμένα, εντός μίας δεκαετίας οι περικοπές θα είναι συγκεντρωτικά 12 τρις $. Σύμφωνα με την ανάλυση [5] των CTJ, από τις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις, το 37% των μειώσεων θα αφορά το πλουσιότερο 1%, ενώ το 1% των μειώσεων θα αφορά το φτωχότερο 20% των φορολογουμένων. Έτσι:
- Το πιο φτωχό 20% των φορολογουμένων θα επωφεληθεί με μία μείωση της τάξης των 250$ το χρόνο.
- Μεσαία στρώματα Αμερικανών πολιτών θα έχουν μειώσεις περίπου 2.500$.
- Ενώ το πλουσιότερο 1% θα έχει μειώσεις κατά μέσο όρο της τάξης των 227.000$.
Παρά τις προεκλογικές υποσχέσεις του Τραμπ ότι οι μειώσεις 12 τρις $ δε θα σημαίνουν περικοπές από το κοινωνικό κράτος, γρήγορα ανακοίνωσε το πάγωμα των προσλήψεων των δημοσίων υπαλλήλων – πλην των στρατιωτικών και των αστυνομικών.
Ο στρατός εξάλλου, είναι ένας τομέας που θα επωφεληθεί από τις πολιτικές της κυβέρνησης του Τραμπ. Ήδη έχει εξαγγελθεί ότι θα αυξηθεί ο προϋπολογισμός για τις αμυντικές δαπάνες κατά 10% (δηλαδή, κατά 54 δις $). Αυτή η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών θα γίνει για να εξυπηρετηθούν ακόμα περισσότερα τα επιχειρηματικά συμφέροντα που είναι δεμένα με τον Τραμπ.
Ο «πόλεμος ενάντια στην τρομοκρατία» χάνει τα προσχήματά του όταν ο Τραμπ αναπτύσσει τη λογική του. Έτσι, ο Τραμπ, μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι το Νοέμβρη του ’15, δήλωσε σε ακροατήριό του ότι θα βομβάρδιζε τις πετρελαιοπηγές που ελέγχει το ISIS, θα διέλυε τις εγκαταστάσεις του και στη συνέχεια θα έβαζε την Exxon (sic) και μέσα σε δύο μήνες θα έπαιρνε το πετρέλαιό τους [6]…
Ο Ντόναλντ Τραμπ, λοιπόν, παρά τις «αντι-συστημικές» του κραυγές, είναι ένας άνθρωπος που θα εξυπηρετήσει τη δική του τάξη, την τάξη των καπιταλιστών, ίσως καλύτερα απ’ τον καθένα, μιας και δε θα χρειάζεται η διαμεσολάβηση του «πολιτικού προσώπου», αφού ο πρόεδρος των ΗΠΑ είναι πλέον ένας από αυτούς, ένας καπιταλιστής μεσίτης-ιδιοκτήτης ξενοδοχείων και καζίνο, με 111 επιχειρήσεις σε 18 χώρες στη Νότια Αμερική, την Ασία και τη Μέση Ανατολή [7].
Κι αν «υπερέβαλλε» λίγο με τις «αντι-συστημικές» υποσχέσεις του για να κερδίζει ψήφους, όπως όταν προεκλογικά ζητούσε να μπει η Χίλαρι Κλίντον στη φυλακή και τώρα δηλώνει ότι «δε θέλει να βλάψει την οικογένεια Κλίντον», ότι η Χίλαρι «έχει περάσει πολλά κι έχει υποφέρει πολύ με διαφορετικούς τρόπους» κι ότι το σύνθημα για φυλάκιση της Κλίντον «είχε αξία πριν τις εκλογές και πλέον δε μας νοιάζει».
Αυτά, σαν ένα πρώτο δείγμα για το πόσο κενή και υποκριτική είναι η «αντι-συστημικότητά» του.
3. Ανθρώπινα δικαιώματα υπό απειλή
Ένα βασικό σκέλος της προεκλογικής εκστρατείας και των πρώτων κινήσεων της νέας κυβέρνησης Τραμπ είναι να απειλήσει βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Αν οι υποσχέσεις του ότι θα τα βάλει με το σύστημα ήταν λόγια του αέρα για να κερδίσει την υποστήριξη απογοητευμένων λαϊκών μαζών, οι ακραίες συντηρητικές θέσεις του που στρέφονται εναντίον των μεταναστών, είναι μια πραγματική απειλή, μιας κι αποπροσανατολίζει την κοινή γνώμη για το ποιος είναι ο φταίχτης των καθημερινών προβλημάτων του φτωχού και μικρομεσαίου Αμερικανού πολίτη.
Τείχος στα σύνορα με το Μεξικό
Ο Ντόναλντ Τραμπ έχει κάνει κεντρικό θέμα τη δημιουργία ενός τείχους στα σύνορα με το Μεξικό, για να εμποδίσει την παράνομη είσοδο Μεξικανών μεταναστών στα εδάφη των ΗΠΑ, που έχει ως αποτέλεσμα –κατά τη λογική του Τραμπ– να χάνονται θέσεις εργασίας για τους Αμερικανούς πολίτες, να αυξάνεται η ανεργία και να επωφελούνται οι Μεξικανοί. Ως απάντηση ο Τραμπ πρότεινε μεγαλύτερη αστυνόμευση των συνόρων, μαζική απέλαση των «παράνομων» μεταναστών και τη δημιουργία του τείχους, το κόστος του οποίου ο Τραμπ «θα βάλει το ίδιο το Μεξικό να το πληρώσει».
Η ανεργία στις ΗΠΑ είναι κοντά στο 5%, ενώ οι επίσημες εκτιμήσεις κάνουν λόγο για 10-12 εκατομμύρια παράνομους μετανάστες που ζουν εντός των ΗΠΑ. Προφανώς, όταν στοχοποιούνται οι «παράνομοι» μετανάστες, οι μετανάστες χωρίς χαρτιά, στοχοποιούνται κι οι μετανάστες με χαρτιά και –στην προκειμένη περίπτωση– ολόκληρος ο μεξικάνικος λαός.
Η κατασκευή του τείχους στο Μεξικό θα κοστίσει, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Τραμπ, 12 δις $, ενώ σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις θα είναι 20-25 δις $. Το Reuters κάνει την εκτίμηση ότι η κατασκευή του τείχους θα χρειαστεί 3,5 χρόνια και θα κοστίσει 21,6 δις $. Όμως, πέρα από την κατασκευή του, για να είναι αποτελεσματικό ένα τείχος και να αποτρέπει την παράνομη είσοδο, πρέπει να φρουρείται και να συντηρείται. Αυτό θα σήμαινε τη δημιουργία φυλακίων σε ολόκληρη τη γραμμή των συνόρων, την επάνδρωσή τους, τον εξοπλισμό τους κλπ. Η συντήρηση του τείχους θα κοστίζει περί τα 750 εκατομμύρια $ το χρόνο.
Η κατασκευή ενός τείχους, πέρα από ιδιαίτερα ακριβή, θα είναι κι αναποτελεσματική. Κι αυτό, γιατί το «πρόβλημα» με τους παράνομους μετανάστες δεν εντοπίζεται μονάχα στην είσοδό τους από τη στεριά – ή ακόμα και τη θάλασσα, που δε θα την καλύπτει το τείχος. Η παράνομη μετανάστευση οφείλεται και στην παρατεταμένη παραμονή των μεταναστών, αφότου δηλαδή λήξει η χρονική περίοδος για την οποία έχουν άδεια να μπουν και να μείνουν στις ΗΠΑ.
Η κατασκευή του τείχους, εάν όντως προχωρήσει, θα είναι περισσότερο ένα σύμβολο της ακροδεξιάς αντιμεταναστευτικής πολιτικής, που θα βγάλει κερδισμένες τις εργολαβικές κατασκευαστικές εταιρείες, τις εταιρείες παραγωγής όπλων, αμυντικών συστημάτων και συστημάτων παρακολούθησης και θα σπείρει εντάσεις μεταξύ των δύο πληθυσμών.
Απαγόρευση εισόδου σε μουσουλμάνους
Στις 27 Γενάρη 2017, λίγες μόλις μέρες αφού ανέλαβε πρόεδρος, ο Τραμπ υπέγραψε την απαγόρευση εισόδου όλων των μουσουλμάνων πολιτών από εφτά χώρες: το Ιράκ, το Ιράν, τη Λιβύη, τη Σομαλία, το Σουδάν, την Υεμένη και τη Συρία. Το Διάταγμα απαγόρευε την είσοδο αρχικά για δύο μήνες, μέχρι να βγει νεότερη οδηγία, για τις έξι χώρες, ενώ για τη Συρία η απαγόρευση ήταν επ’ αόριστον.
Το διάταγμα υπογράφθηκε στο όνομα του «πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία», απαγορεύοντας την είσοδο σε όλους όσους προέρχονται από χώρες εμπόλεμες με τις ΗΠΑ, στις οποίες αναπτύσσονται «τρομοκρατικές» μέθοδοι. Το διάταγμα είναι βαθιά ρατσιστικό κι επιεικώς απαράδεκτο, αφού φτάνει να εξισώνει τους ισλαμιστές τρομοκράτες του ISIS με τους Σύριους πρόσφυγες που προσπαθούν να ξεφύγουν από τον πόλεμο στη χώρα τους κι από το ίδιο το ISIS! Συν τοις άλλοις, οι μόνοι που μπορούσαν να αισθάνονται ικανοποιημένοι από την απαγόρευση εισόδου, είναι οι ίδιοι οι φονταμενταλιστές τρομοκράτες, που «δικαιώνονται» για τον πόλεμο που κάνουν εναντίον των ΗΠΑ, οι οποίες εισβάλλουν στη χώρα τους και τους αφαιρούν ακόμα και τα δικαιώματα των προσφύγων!
Μέσα σε λίγες μέρες, κι αφού έγιναν μαζικές διαμαρτυρίες στα αεροδρόμια των ΗΠΑ και διεθνώς, δικαστικές αποφάσεις έκριναν αντισυνταγματικό το διάταγμα του Τραμπ κι επέβαλλαν την αναστολή της εφαρμογής του.
Όμως, μια δικαστική απόφαση δεν ήταν και θα ’ναι αρκετή. Λίγες μέρες αργότερα, ένα νέο διάταγμα του Τραμπ έδινε ακριβώς την ίδια εντολή, εξαιρώντας το Ιράκ, που η κυβέρνησή του ανταποκρίθηκε θετικά στο να δίνει οδηγίες για τους πολίτες που ταξιδεύουν στις ΗΠΑ. Το νέο διάταγμα εξαιρεί τους μόνιμους κατοίκους των ΗΠΑ κι όσους είχαν ήδη πράσινη κάρτα. Μικρές λεπτομέρειες για να μη βρει τα ίδια νομικά κωλύματα το νέο διάταγμα.
Δικαιώματα γυναικών
Ένα από τα κινήματα που έχουν ήδη αναπτυχθεί από την πρώτη στιγμή είναι το κίνημα για τα δικαιώματα των γυναικών. Στις 21 Γενάρη, ακριβώς με την ορκωμοσία του Τραμπ, τέσσερα εκατομμύρια διαδηλωτές ήταν στους δρόμους σ’ όλες τις ΗΠΑ για να υπερασπιστούν τα δικαιώματα των γυναικών.
Συγκεκριμένα, ο Τραμπ είχε κάνει ξεκάθαρο στην προεκλογική του εκστρατεία ότι θα κινηθεί εναντίον του δικαιώματος στην άμβλωση κι ότι θα δημιουργήσει ειδικά δικαστήρια για όσες γυναίκες κάνουν έκτρωση – εξαιρώντας ειδικές περιπτώσεις, όπως οι γυναίκες που θέλουν να κάνουν έκτρωση, λόγω βιασμού ή για όσες συντρέχουν λόγοι υγείας. Μία από τις πρώτες κινήσεις του ήταν να διακόψει τη χρηματοδότηση σε ιδρύματα που παρέχουν συμβουλές ή υπηρεσίες σε γυναίκες που θέλουν να προχωρήσουν σε έκτρωση.
Αυτό το πρώτο δείγμα, σε συνδυασμό με σεξιστικές δηλώσεις που έχουν διαρρεύσει, έχουν βάλει τις γυναίκες στην πρώτη γραμμή του αγώνα εναντίον του Τραμπ, ανοίγοντας μια νέα σελίδα στο φεμινιστικό κίνημα.
4. Τελικά, είναι ο Τραμπ ένας φασίστας;
Ο Τραμπ αναμφισβήτητα είναι ένας ακροδεξιός επιχειρηματίας-πολιτικός, που θα εξυπηρετήσει τη δική του τάξη, την καπιταλιστική. Είναι, όμως, ένας φασίστας πολιτικός; Ή –για να θέσουμε πιο σωστά το ερώτημα και να μην μπλέξουμε στα μονοπάτια των ενδόμυχων σκέψεων κι επιθυμιών του ίδιου του Ντόναλντ Τραμπ– είναι η κυβέρνηση των ΗΠΑ μια φασιστική κυβέρνηση;
Θέτουμε αυτό το ερώτημα στο τέλος, γιατί πάντοτε χρειάζεται μια όσο το δυνατόν πιο ακριβής τοποθέτηση σε σχέση με το τι πραγματικά αντιπροσωπεύει ένα πρόσωπο ή ένα κόμμα στην κάθε δεδομένη στιγμή. Χωρίς, λοιπόν, να πρέπει να περιμένουμε κάθε φορά επανάληψη του ίδιου φαινομένου, και μ’ αυτήν την έννοια να ψάχνουμε να βρούμε στους νεοναζί ή νεοφασίστες ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά με τους φασίστες του Μουσολίνι ή τους ναζί του Χίτλερ, είναι χρήσιμες οι συγκρίσεις στα βασικά σημεία της πολιτικής και της πρακτικής του ενός και του άλλου.
Ο Ντόναλντ Τραμπ, η ηγεσία του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος κι η κυβέρνηση των ΗΠΑ, παρά τις αντιδραστικές τους θέσεις, δε θα ’πρεπε να χαρακτηριστούν ως φασίστες. Κατ’ αρχήν, οι φασίστες δεν έχουν το αποκλειστικό προνόμιο των αντιδραστικών ιδεών και πρακτικών. Ιστορικά, σε διάφορες χώρες, τα «δημοκρατικά» καθεστώτα έχουν διαπράξει μεγάλα εγκλήματα ανά τον κόσμο. Η ουσιαστική διαφορά των εγκλημάτων του φασισμού και του ναζισμού είναι ότι εξοντώνει τον αντίπαλό του (είτε πρόκειται για φυλετική ή εθνική μειονότητα, είτε πρόκειται για την ενεργή πολιτικά-συνδικαλιστικά εργατική τάξη), όχι απλώς για να ισχυροποιήσει το καθεστώς του, αλλά γιατί η φυσική εξόντωση των αντιπάλων της είναι ενταγμένη στο πολιτικό τους πρόγραμμα, είναι μέρος της ιδεολογίας τους, είναι το όραμά τους για τη μελλοντική κοινωνία.
Η κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ αυτή τη στιγμή δεν αντιπροσωπεύει άμεσα έναν τέτοιο κίνδυνο. Ο πολυεκατομμυριούχος Τραμπ δεν έχει στρέψει τα πυρά του ούτε έχει εξαγγείλει φυσικές διώξεις στα μέλη των αριστερών οργανώσεων, στα κινήματα για τα δικαιώματα των μαύρων, στους περιβαλλοντικούς ακτιβιστές κλπ. Το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα δεν έχει προχωρήσει στη δημιουργία ταγμάτων εφόδου, στην παραστρατιωτική εκπαίδευση των μελών του και στη διοργάνωση πογκρόμ εναντίον μουσουλμάνων ή μεταναστών.
Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι πολύ βασικά για τα φασιστικά κινήματα, κι όχι απλώς μια εικόνα του παρελθόντος. Σήμερα, οι φασίστες στην Ουκρανία και την Ουγγαρία έχουν παραστρατιωτικά τάγματα κι οργανώνουν πογκρόμ εναντίον τσιγγάνων, συνδικάτων κι άλλων. Όσον αφορά τη Χρυσή Αυγή, τη δράση και τη δομή της τις έχουμε γνωρίσει καλά πολλά χρόνια τώρα.
Συνεπώς, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως υπερβολή τη σύγκριση του Τραμπ με τον Χίτλερ και την εύκολη διαπίστωση ότι είναι ένας φασίστας. Κι οι υπερβολές δεν είναι ποτέ χρήσιμες, γιατί δημιουργούν λανθασμένες εντυπώσεις κι υποβαθμίζουν τον πραγματικό κίνδυνο του φασισμού, που αντιπροσωπεύεται από διάφορες κινήσεις κι οργανώσεις στις ΗΠΑ.
Παρόλα αυτά, όμως, η εκλογή του Τραμπ κι η εφαρμογή των αντιμεταναστευτικών και ρατσιστικών πολιτικών του, δημιουργεί ένα νέο πεδίο πολιτικής επιρροής σε πραγματικές φασιστικές δυνάμεις. Όταν ο Τραμπ υπογράφει διατάγματα απαγόρευσης εισόδου στους μουσουλμάνους από συγκεκριμένες χώρες, «ανοίγει» ο δρόμος για τους φασίστες να οργανώσουν πογκρόμ εναντίον των μουσουλμάνων απ’ αυτές τις χώρες που ζουν κι εργάζονται στις ΗΠΑ, με το πρόσχημα ότι είναι «τρομοκράτες». Όταν ο Τραμπ δηλώνει ότι θα απελάσει μετανάστες και θα φτιάξει τείχος στα σύνορα με το Μεξικό, τότε οι φασίστες «νομιμοποιούνται» να ασκήσουν βία εναντίον «παράνομων» και «νόμιμων» μεταναστών. Όταν ο Τραμπ παρουσιάζει ψεύτικα στοιχεία που δείχνουν ότι το 81% των ανθρωποκτονιών λευκών γίνονται από μαύρους – την ώρα που τα στοιχεία του FBI δίνουν μόλις 15% – τότε «νομιμοποιείται» η δολοφονική βία της αστυνομίας εναντίον μαύρων πολιτών.
Γι’ αυτό εξάλλου στήριξαν την υποψηφιότητά του και πανηγύρισαν για την εκλογική του νίκη οι φασίστες ανά τον κόσμο, από την Κου Κλουξ Κλαν, μέχρι τη Χρυσή Αυγή. Γιατί ο Τραμπ δίνει πάτημα στις δικές τους εγκληματικές ενέργειες και επιδιώξεις.
Από την άλλη μεριά, ασφαλώς, δεν μπορεί καθόλου να αποκλειστεί η δρομολόγηση μιας μαζικής εκστρατείας εκφοβισμού, κατάπνιξης ακόμη και των πιο στοιχειωδών ελευθεριών, χειραγώγησης και αντιδημοκρατικών εκτροπών από την ίδια την κυβέρνηση του Τραμπ. Η ιστορία γνωρίζει περιπτώσεις όπου δεξιές και ακροδεξιές ομάδες του κατεστημένου που δεν ήταν άμεσα φασιστικές, μπόρεσαν να εξαπολύσουν κυνηγητά μαγισσών κραδαίνοντας το σκιάχτρο του κομμουνισμού, με πιο τυπικό παράδειγμα στις ΗΠΑ το μακαρθισμό. Οι άσχημες σχέσεις του Τραμπ με τον Τύπο και τα ΜΜΕ, ακόμη και εκείνα του «φιλελεύθερου» κατεστημένου, οι τριβές του με τη δικαστική εξουσία, κοκ, προδιαθέτουν για ένα τέτοιο ενδεχόμενο.
Παρ’ όλα αυτά, το ότι ο Τραμπ με τις πολιτικές του δίνει μια ισχυρή ώθηση στον αυταρχισμό και στρώνει το δρόμο στους φασίστες, δε σημαίνει ότι η κυβέρνησή του είναι ήδη φασιστική. Τη σχέση του Τραμπ με τους φασίστες, θα μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε με τη σχέση του υποψήφιου των Δημοκρατικών, Μπέρνι Σάντερς, με τα φιλοεργατικά κινήματα, τις σοσιαλιστικές κι επαναστατικές οργανώσεις, που σε διαφορετικό βαθμό στήριξαν την υποψηφιότητά του ή/και τον καλούσαν να κατέβει ως ανεξάρτητος υποψήφιος. Μπορεί ο Σάντερς κι ο στενός του πολιτικός περίγυρος να μην είναι διατεθειμένοι να συγκρουστούν με τον καπιταλισμό, όπως φάνηκε εξάλλου και στο γεγονός ότι στήριξε τη Χίλαρι Κλίντον, προκειμένου να μην διασπαστεί το Δημοκρατικό Κόμμα, όμως, με τα συνθήματά του για πολιτική επανάσταση και την κριτική του προς την Wall Street, «άνοιγε» το δρόμο για τις επαναστατικές δυνάμεις στις ΗΠΑ να «πάνε πιο βαθιά», να μιλήσουν για τα πραγματικά χαρακτηριστικά του «συστήματος», τους εργατικούς και κοινωνικούς αγώνες και τον σοσιαλισμό.
Με τον Τραμπ στην κυβέρνηση οι ΗΠΑ θα αντικρύσουν πρακτικές που πίστευαν ότι συνέβαιναν μόνο σε τριτοκοσμικές χώρες ή σε ημιδικτατορικά καθεστώτα, όπως είναι η καθολική απαγόρευση εισόδου σε μουσουλμάνους από «επικίνδυνες» χώρες – τις οποίες, βέβαια, δεν έχουν κανένα πρόβλημα να τις βομβαρδίζουν για να… απελευθερώσουν τον λαό τους!
Από την άλλη, όμως, οι ΗΠΑ θα δουν και την άνοδο των κινημάτων, που από τις πρώτες μέρες έχουν κάνει τη δυναμική εμφάνισή τους – με διεθνή αντίκτυπο, μάλιστα! Το πρώτο σοκ που υπέστησαν πολλοί από την εκλογική νίκη του Τραμπ, σε πρώτη φάση δεν επέδρασε αρνητικά, αλλά συσπειρωτικά. Ο Τραμπ ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο για την αμερικάνικη πολιτική, και παράλληλα ένα νέο κεφάλαιο ανοίγει για τους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες τού σήμερα και του αύριο!
Κείμενο του Φοίβου Σταύρου Μακρίδη για το πολιτικό πρόγραμμα του Ντόναλντ Τραμπ, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Μαρξιστική Σκέψη #22 (Απρίλιος – Μάιος 2017) από τις εκδόσεις Τόπος. Το τεύχος έχει δύο αφιερώματα, ένα για τον τραμπισμό κι ένα για τον Φιντέλ Κάστρο.
Το δελτίο τύπου της Μαρξιστικής Σκέψης για το #22 μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ομπάμα: ο Ήσυχος Αμερικανός… φονιάς, Άρης Χατζηστεφάνου, efsyn.gr, 12/11/2016.
[2] Apple making big profits but Chinese workers’ wage on the slide, China Labor Watch, chinaloaborwatch.org, 24/8/2016.
[3] Offshore Shell Games 2015, The Use of Offshore Tax Havens by Fortune 500 Companies, Robert S. Mclntyre, Richard Plillips και Phineas Baxandall, ctj.org, Οκτώβριος 2015.
[4] 15 now, κίνημα για την καθιέρωση του βασικού μισθού στα 15$ την ώρα, 15now.org.
[5] Donald Trump’s $12 Trillion Tax Cut, Citizens for Tax Justice, ctj.org, 4/11/2015.
[6] Donald Trump on ISIS – «I would bomb the SHIT out of ’em!», YouTube, 12/11/2015.
[7] Trump’s extensive deals in India raise conflict-of-interest concerns, Annie Gowen, washingtonpost.com, 21/11/2016.
*Ο Φοίβος-Σταύρος Μακρίδης είναι απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας (ειδίκευση Ιστορίας) της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης.