Από τον Γιάννη Μπάκο
«Η μουσική είναι, ίσως από την φύση της, η πιο δεμένη με την μαθηματική σκέψη, τέχνη»
Στις 31 Δεκεμβρίου 1944 ο 22χρονος φοιτητής του Πολυτεχνείου Ιάννης Ξενάκης τραυματίζεται από θραύσμα όλμου στο πρόσωπο κατά τα Δεκεμβριανά, με αποτέλεσμα να χάσει το ένα του μάτι και να παραμορφωθεί η αριστερή πλευρά του προσώπου του. Ο μετέπειτα μεγάλος συνθέτης ανήκε στο λόχο «Λόρδος Βύρων» της ΕΠΟΝ. Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, πολλές από τις σκληρές μάχες που δόθηκαν στην Αθήνα, έγιναν μέσα στις πολυκατοικίες που οχυρώνονταν οι αριστεροί. Μία από τις πολυκατοικίες που χτυπήθηκαν από βρετανικό τανκ ήταν γνωστή ως η μπλε πολυκατοικία, βρισκόμενη στη συμβολή των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους. Μέσα στο κτίριο είχαν οχυρωθεί φοιτητές, μέλη του λόχου Μπάιρον, που μάχονταν σκληρά, σε μια ακόμα αιματηρή αναμέτρηση της περίφημης μάχης των Εξαρχείων. Κυρίως όμως, ήταν ένας άνισος αγώνας, αφού όταν το τανκ των Βρετανών χτύπησε με οβίδες την πολυκατοικία, οι απώλειες ήταν αναπόφευκτες. Τρία άτομα σκοτώθηκαν ακαριαία, ενώ πολλοί τραυματίστηκαν σοβαρά, με τον συνθέτη Ιάννη Ξενάκη να είναι ένας από αυτούς, ως μέλος της αριστεράς από την αρχή της δεκαετίας του ΄40.
Ο Ιάννης Ξενάκης γεννήθηκε στη Βραΐλα της Ρουμανίας και ήταν ο πρωτότοκος γιος του Κλεάρχου Ξενάκη, εμπόρου με καταγωγή από την Εύβοια και της Φωτεινής Παύλου από τη Λήμνο. Έχασε την μητέρα του όταν ήταν πέντε ετών, αλλά η Φωτεινή πρόλαβε να του εμφυσήσει την αγάπη της για τη μουσική, καθώς η ίδια έπαιζε ερασιτεχνικά πιάνο. Το 1932 ο πατέρας του τον έστειλε μαζί με τα αδέλφια του Ιάσωνα και Κοσμά στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή Σπετσών, όπου και πήρε τα πρώτα του μαθήματα μουσικής, σε αρμονία και πιάνο.
Μετά τα Δεκεμβριανά και λόγω της αντιστασιακής του δράσης και των γενικότερων συνθηκών της εποχής, οι σπουδές του που είχαν ξεκινήσει το 1940 από το τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ, γίνονταν μετ’ εμποδίων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να καταφέρει να ολοκληρώσει την διπλωματική του εργασία με θέμα το ενισχυμένο σκυρόδεμα το 1947. Μετά τις σπουδές του παρουσιάστηκε στον στρατό, έχοντας ως δεδομένη την απαλλαγή του λόγω της αναπηρίας του αλλά κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Φοβούμενος την εξορία στη Μακρόνησο, δραπέτευσε με πλαστό διαβατήριο στην Ιταλία και με την βοήθεια Ιταλών κομμουνιστών πέρασε στη Γαλλία φτάνοντας τελικά στο Παρίσι. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο για λιποταξία.
Ο Ιάννης Ξενάκης ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες και αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα. Οι πρωτοποριακές συνθετικές μέθοδοι που ανέπτυξε συσχέτιζαν τη μουσική και την αρχιτεκτονική με τα μαθηματικά και τη φυσική, μέσω της χρήσης μοντέλων από τη θεωρία των συνόλων, τη θεωρία των πιθανοτήτων, τη θερμοδυναμική, τη Χρυσή Τομή, την ακολουθία Φιμπονάτσι κ.ά.. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Ξενάκης χαρακτηρίστηκε «νεοπυθαγόρειος». Παράλληλα, οι φιλοσοφικές του ιδέες για τη μουσική έθεσαν καίρια το αίτημα για ενότητα φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης, συμβάλλοντας στο γενικότερο προβληματισμό για την κρίση της σύγχρονης ευρωπαϊκής μουσικής των δεκαετιών του 1950 και 1960, ξεφεύγοντας από το αδιέξοδο στο οποίο θεωρούσε ότι είχε οδηγήσει η σειραϊκή και μετασειραϊκή μουσική.
Ο πρώτος νεοτερισμός του Ξενάκη ήταν η «Μουσική ηχητικών μαζών», όταν και προσπάθησε να εφαρμόσει στη μουσική τους φυσικούς νόμους που διέπουν διάφορα φαινόμενα, όπως το θρόισμα των φύλλων ενός δέντρου, η οχλοβοή μιας διαδήλωσης, το τερέτισμα των τζιτζικιών κ.ά., δημιουργώντας μια μουσική «ηχητικών μαζών», «συμπάντων» ή «γαλαξιών».
Το έργο του αυτό, που ο ίδιος θα ονομάσει αργότερα «στοχαστική μουσική», είναι οι Μεταστάσεις του 1954, ένα έργο γραμμένο για 61 όργανα. Στις Μεταστάσεις, το έργο με το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστός, χρησιμοποιεί μαζικά glissandi, ένα είδος γλιστρήματος από νότα σε νότα, δημιουργώντας την αίσθηση κινούμενων ηχητικών μαζών και βασίζεται σε μια γραφική παράσταση παραβολοειδών υπερβολών που αντιστοιχεί στα glissandi των εγχόρδων με άξονα Χ τον χρόνο και άξονα Υ τις συχνότητες των φθόγγων. Η τεχνική αυτή έχει ως αποτέλεσμα, η μελωδία να εξαφανίζεται μέσα σε ένα σύνολο από κινούμενες ηχητικές επιφάνειες και οι επιμέρους φωνές των οργάνων να μην έχουν καμία σχέση με τις αντιστικτικές διαδικασίες που χρησιμοποιεί η τονική, η ατονική ή και η σειραϊκή μουσική.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, την Παρασκευή 30.12.2016
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.
