Φιλοσοφικοί Περίπατοι με τον Θωμά Γιούργα
Στην μελέτη «A Hanging», o Τζορτζ Όργουελ προσπαθεί να μεταδώσει στον αναγνώστη την εμπειρία του να βλέπεις έναν άνθρωπο, καταδικασμένο σε θάνατο, να κρεμιέται. Η προσωπική εμπειρία του Όργουελ, ως αυτόπτης μάρτυρας εκτέλεσης θανατικής ποινής στην Μπούρμα τον έκανε να αλλάξει ριζικά την ηθική του στάση περί θανατικής ποινής. Όπως σημειώνει: Μέχρι εκείνη την στιγμή δεν είχα καταλάβει τι σημαίνει να σκοτώνεις «έναν υγιή άνθρωπο με συνείδηση». Ο Όργουελ, σοκαρισμένος από την πρωτοπρόσωπη εμπειρία, επιχειρεί να μεταφέρει την φρίκη και την απανθρωπιά της εκτέλεσης ανθρώπων. Προσπαθεί να «επανανθρωπήσει» τον μελλοθάνατο κατάδικο, εγείροντας συναισθήματα συμπάθειας και τελικά, καταδικάζει ανοικτά και χωρίς όρους την πρακτική της θανατικής ποινής. Η ιστορία του Όργουελ είναι ενδεικτική του πως η προσωπική εμπειρία ή ακόμα και η εμπειρία της εικόνας (μέσα από ένα ντοκιμαντέρ ή μια φωτογραφία) μπορούν να πετύχουν ριζικές μεταστροφές στις ηθικές μας απόψεις.
Τελικά, μήπως η ηθική γνώση και η ηθική εκπαίδευση χρειάζονται κάτι περισσότερο από διάβασμα και σκέψη; Μήπως απαιτείται η πρωτοπρόσωπη εμπειρία ηθικών ζητημάτων, ή όπου αυτό δεν είναι εφικτό και ασφαλές, η προβολή εικόνων σχετικών με ένα ηθικό ζήτημα;
Η θέση που υποννοείται εδώ είναι ότι η βαθειά κατανόηση ενός ηθικού ζητήματος δεν μπορεί να περιορίζεται στην εξέταση λογικών επιχειρημάτων, σε νοητικά πειράματα που δοκιμάζουν τις ηθικές μας διαισθήσεις, σε διαλέξεις φιλοσόφων σε πανεπιστημιακά αμφιθέατρα και σε ακαδημαϊκά βιβλία. Η παρουσία μας σε ηθικά ευαίσθητες καταστάσεις ή η προβολή εικόνων σχετικές με ηθικά ζητήματα ίσως να τροφοδοτούν τα συναισθήματα και τον ηθικό μας νου με υλικό που δεν μπορεί να αντληθεί από τους παραδοσιακούς τρόπους ηθικής αναζήτησης.
Η κεντρική ιδέα είναι ότι η ηθική καλλιέργεια και η ηθική κατανόηση μπορεί και πρέπει να βασίζεται περισσότερο σε αναπαραστάσεις των ηθικών ζητημάτων που μας απασχολούν. Αυτή η ιδέα έχει ήδη εφαρμοστεί από ακτιβιστές και οργανώσεις που επιχειρούν να επηρεάσουν την κοινή γνώμη -όχι μέσα από μακροσκελή κείμενα, αλλά μέσα από εικόνες, βίντεο και ντοκιμαντέρ. Για παράδειγμα, ακτιβιστές υπέρ της προστασίας των δικαιωμάτων των ζώων θα μας παρουσιάσουν τις εικόνες σφαγής ζώων, τις συνθήκες διαβίωσης τους, την θλιβερή μεταχείρισή τους από τον άνθρωπο (ή ακόμα σκεφτείτε την καμπάνια κατά του καπνίσματος μέσω «σκληρών» φωτογραφιών). Η στόχευση τους δεν είναι μόνο να μας ενημερώσουν στο επίπεδο της πληροφορίας, αλλά κυρίως να κινητοποιήσουν ηθικά ένστικτα, συναισθήματα και σκέψεις που δεν αγγίζονται από λογικά επιχειρήματα και μακροσκελείς αναλύσεις.
Προφανώς, ελλοχεύουν αρκετοί κίνδυνοι στην ηθική εκπαίδευση και στην ηθική γνώση που βασίζεται υπερβολικά στην εικόνα, στην αναπαράσταση, στην προσωπική εμπειρία. Μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στην πραγματική ιστορία του Όργουελ, η ηθική μεταστροφή να είναι ριζική και προς την σωστή κατεύθυνση. Όμως, η προσωπική εμπειρία μπορεί να αφήσει κάποιον απαθή ή ακόμα και να τον κάνει περισσότερο φανατικό με την θέση που ήδη υποστήριζε. Επίσης, μία φωτογραφία, ένα ντοκιμαντέρ, μπορούν να καλύπτουν συνειδητά και προπαγανδιστικά μία πλευρά της αλήθειας, χειραγωγώντας έτσι τα συναισθήματα και διαμορφώνοντας ηθικές συνειδήσεις.
Εν κατακλείδι, η βαθιά κατανόηση ηθικών ζητημάτων απαιτεί κάτι περισσότερο από λογική ανάλυση, κανόνες και υπολογισμούς. Η καλλιέργεια των ηθικών μας διαισθήσεων, απόψεων και συναισθημάτων απαιτεί μια πιο διαδραστική επαφή με τα ηθικά ζητήματα που μας αφορούν ή θα έπρεπε να μας αφορούν. Οι φωτογραφίες, τα ντοκιμαντέρ, είναι δομικά, -όχι μόνο εναλλακτικά- μέσα της ηθικής μας καλλιέργειας, όπου φυσικά χρησιμοποιούνται χωρίς να διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα και χωρίς να αλλοιώνουν γεγονότα.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον “Δρόμο”, τo Σάββατο 16.12.2017
