Μολονότι στον χώρο της Αριστεράς το ζήτημα των δικαιωμάτων των άλλων ζώων δεν ενθουσιάζει ιδιαίτερα, όταν δεν αποτελεί αντικείμενο χλευασμού, είμαστε υποχρεωμένοι να μιλήσουμε για τα ζώα: για τα πραγματικά ζώα, όχι για εκείνα των διαφημίσεων, αλλά για εκείνα που κατακρεουργούνται στα σφαγεία και ανατέμνονται στα εργαστήρια.
- Του Παναγιώτη Τσιαμούρα
Διδάκτωρ φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Η αρχική αντίδραση οφείλεται συνήθως στο γεγονός ότι η επίκληση των δικαιωμάτων των υπόλοιπων έμβιων έχει ταυτιστεί με μια φιλελεύθερη πολιτική, η οποία πίσω από ένα ανάλογο προσωπείο φροντίζει να καλύψει τη στυγνή πραγματικότητα της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο και την καταπάτηση ακόμη και των στοιχειωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων, ή με τις διεκδικήσεις κάποιων «ακραίων» ομάδων. Άλλοτε πάλι η επιλογή να μην καταναλώνονται ζώα και ζωικά παράγωγα αντιμετωπίζεται ως μια παροδική μόδα των μεσαίων και των ανώτερων στρωμάτων. Όλα αυτά συντελούν ώστε το ζήτημα της απελευθέρωσης των ζώων να μη βρίσκει φωνή για να εκφραστεί στους επιστημονικούς κύκλους και να είναι περιθωριοποιημένο εντός του πολιτικού-φιλοσοφικού στοχασμού. Συνήθως, όταν τίθεται επί τάπητος, αυτό γίνεται σε καθαρά θεωρητικό επίπεδο, δίχως οι σχετικές αναλύσεις να έχουν κάποιο πρακτικό αντίκτυπο. Πιο εύκολα βρίσκουν βήμα διάφορες διασημότητες, όσοι αντιμετωπίζουν το ζήτημα από την οπτική μιας υγιεινής διατροφής και των πλεονεκτημάτων που αυτή προσφέρει στο άτομο ή στο πλαίσιο ενός λάιφ στάιλ που ενστερνίζεται πλήρως το αξιακό σύστημα του ανθρωποκεντρισμού και της αστικής κοσμοθεώρησης. Εξού και η αστική σκέψη πολύ πρόθυμα αφομοιώνει ανάλογες θολές αντιλήψεις, διακρίνοντας εκεί μια ακόμη πρόσφορη ευκαιρία για κέρδη.
Δυστυχώς μέχρι σήμερα η ανθρωποκεντρική προσέγγιση της φύσης και της κοινωνίας δεν μας έχει επιτρέψει να κατανοήσουμε τον (οικονομικό, πολιτισμικό, κοινωνικό) ρόλο των ζώων στην ανθρώπινη ιστορία, με συνέπεια να βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πραγματικό κενό, σε μια άρνηση αντιμετώπισης του ζητήματος η οποία μετατρέπεται αυτομάτως σε αποκλεισμό του ζώου τόσο στο επιστημονικό και φιλοσοφικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο. Το ζώο, όσο παραμένει κάτι δεδομένο και αμετάβλητο, ένα στοιχείο εξωτερικό στην ανθρώπινη κοινωνία, το οποίο ο άνθρωπος χρησιμοποιεί εργαλειακά, για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, δεν μπορεί ούτε να αποτελέσει ένα ζήτημα που χρειάζεται επίλυση, προκειμένου να κατανοηθούν η φύση και η δυναμική της ανθρώπινης κοινωνίας, ούτε να αναδειχθεί σε πιθανό σύντροφο ενός προγράμματος κοινωνικής ανατροπής. Ως εάν ο άνθρωπος, απελευθερωμένος από τις ανάγκες του, να έχει καταστεί αυτόνομος από ό,τι χαρακτηρίζει τη ζωότητά του και τον συνδέει άμεσα με τη φύση, πιστεύοντας ότι αυτή η αυτονομία ήταν πάντα δεδομένη. Εντούτοις η ευτυχία του ανθρώπου δεν είναι δυνατόν να συνεπάγεται απλώς και μόνο την υποβάθμιση της φύσης σε αποκλειστικό κτήμα του: θα υποχρεωθεί να ανοίξει τον δρόμο σε μια έννοια αλληλεγγύης μεταξύ όλων των αισθανόμενων όντων. Θεωρώντας ότι το ζήτημα των άλλων ζώων δεν «επείγει» και δεν πρέπει να τίθεται μετ’ επιτάσεως, υποτιμάται η τεράστια καταστροφή που η σημερινή οικονομική πραγματικότητα προκαλεί πάνω στα έμβια όντα στην ολότητά τους, γεγονός που έχει ως συνέπεια την αποξένωση του ανθρώπου από τα υπόλοιπα έμψυχα και από τη φύση και την επακόλουθη μετατροπή των τελευταίων σε παθητική ύλη επί της οποίας μπορεί να ασκήσει ανεξέλεγκτη εξουσία. Κι όμως ένας από τους όρους μιας πραγματικά χειραφετητικής διαδικασίας είναι να αναγνωρίσει ο άνθρωπος ότι και ο ίδιος είναι «φύσει ζώον».
Είναι πολλοί οι λόγοι για τους οποίους η Αριστερά θα πρέπει να ενδιαφερθεί ενεργά με το ζήτημα των δικαιωμάτων των ζώων: έχουν να κάνουν με την ηθική (πρόκειται για πλάσματα των οποίων η ζωή έχει αξία ίση με εκείνη των ανθρώπων), με την οικολογία (δεδομένων των επιπτώσεων στο περιβάλλον από τη βιομηχανική εκμετάλλευση των ζώων), με την πάλη ενάντια στην άνιση οικονομική ανάπτυξη (ολοένα μεγαλύτερες εκτάσεις γης και πόροι του «τρίτου κόσμου» λεηλατούνται και καταστρέφονται για τις απαιτήσεις της εντατικής κτηνοτροφίας και της παραγωγής κρέατος που προορίζεται για τις πλούσιες χώρες), με την πολιτική (γιατί και τα υπόλοιπα ζώα είναι πλάσματα που αντιστέκονται στην εκμετάλλευση και στη βία που υφίστανται). Πρέπει να σημειωθεί ότι η απελευθέρωση των υπόλοιπων πλασμάτων δεν τίθεται εναλλακτικά και αντιθετικά ως προς την απελευθέρωση του ανθρώπου (ή οι άνθρωποι ή τα ζώα, άνθρωποι εναντίον ζώων), αλλά τοποθετείται εντός ενός συνολικού προτάγματος αλλαγής της κοσμοθεωρίας: οι δυο μορφές πάλης θα πρέπει να ιδωθούν συμπληρωματικά· όχι στη λογική ή η μία ή η άλλη, αλλά στην προοπτική και η μία και η άλλη. Γιατί το ζητούμενο δεν είναι απλώς να απελευθερώσουμε τα ανθρώπινα ή τα άλλα ζώα, αλλά να απελευθερώσουμε από κάθε μορφή καταπίεσης, εκμετάλλευσης και βίας όλα τα ζώα: και τα ανθρώπινα και τα υπόλοιπα.
Το σφάλμα που διαπράττεται συνήθως εκ μέρους της Αριστεράς είναι ότι απορρίπτει συλλήβδην οποιαδήποτε συζήτηση για την απελευθέρωση των ζώων, δίχως στιγμή να εξετάζει αν, ακόμη και όταν δεν συμφωνεί με τα επιχειρήματα και τις μορφές που λαμβάνει η διεκδίκησή της, ενδέχεται να είναι ορθή η απαίτηση για δικαιοσύνη απέναντί τους. Όποιος υποστηρίζει ότι το ζήτημα των ζώων είναι άνευ σημασίας για την αριστερή πολιτική αρνείται εκ των προτέρων να αναλύσει τις σχέσεις κυριαρχίας από μια διαφορετική προοπτική, όντας σίγουρος ότι αυτή η προοπτική δεν έχει να προσφέρει κάτι στην καλύτερη κατανόηση των σχέσεων εξουσίας και πεπεισμένος πως όλα αυτά συνιστούν ζητήματα που θα επιλυθούν μέσα από κάποιο είδος «αποκάλυψης», μια και καλή με τη συνολική ανατροπή του καπιταλισμού.
Το έργο της Αριστεράς απέναντι σε όσες αλλαγές οπτικής και στα νέα στοιχεία που επιβάλλει το ζήτημα των δικαιωμάτων και της απελευθέρωσης των ζώων δεν θα είναι εύκολο, καθώς θα κληθεί να προβεί σε νέες θεωρητικές επεξεργασίες και να αναζητήσει νέες πρακτικές λύσεις. Παράλληλα με τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων που θα πρέπει να χαρακτηρίζουν τα ανθρώπινα και τα άλλα πλάσματα η Αριστερά θα πρέπει να κάνει σημαία της και τις υποχρεώσεις που οφείλει να έχει ο καθένας μας απέναντι σε αυτά: την υποχρέωση να μην είμαστε διώκτες και θύτες, την υποχρέωση να ελευθερώσουμε τους εαυτούς μας από τις αλυσίδες στις οποίες μας έχουν δέσει η παράδοση, τα στερεότυπα, τα οικονομικά συμφέροντα, από τις αλυσίδες που μας καθιστούν τους εκτελεστές μιας συστηματικής και δομικής βίας εναντίον των άλλων πλασμάτων και της φύσης. Όχι μόνο δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις σεβασμού, προστασίας και μαρτυρίας: ακόμη κι αν δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι η αποχή από το κρέας θα σώσει τη ζωή όλων των αγελάδων και των πουλερικών, μπορούμε να νιώσουμε την υποχρέωση να αρνηθούμε να συμβάλουμε σε αυτή τη σφαγή.
Είναι απαραίτητος ένας ειλικρινής, σοβαρός, δίχως ακρότητες και προκαταλήψεις διάλογος, καθώς ούτε η αδιαφορία ούτε ο στρουθοκαμηλισμός είναι οι πρόσφορες και ενδεδειγμένες λύσεις. Το ζήτημα των δικαιωμάτων και των άλλων ζώων και η διεκδίκησή τους είναι εδώ και στο μέλλον θα μας απασχολεί ακόμη περισσότερο. Όσο όμως παραμένει εκτός του πεδίου της οπτικής και της ανάλυσης της Αριστεράς, υπάρχει ο κίνδυνος να μετατραπεί σε ένα πολύ αποτελεσματικό εργαλείο προπαγάνδας στα χέρια καιροσκόπων πολιτικών ή ακόμα και ακροδεξιών οργανώσεων, όπως ήδη συμβαίνει σε πολλές χώρες της Ευρώπης, όπου τα ζώα από τη Σκύλλα των σφαγείων βρέθηκαν στη Χάρυβδη της μόδας, της κοσμικής ρητορικής, της ψηφοθηρίας που επιβάλλουν οι κανόνες της εκάστοτε προεκλογικής εκστρατείας και πελατείας.
Είναι μέσα από την επανεύρεση της χαμένης (ή απωθημένης) ταύτισής μας με τα άλλα ζώα που μπορεί να καταστεί απτή η δυνατότητα ενός κόσμου περισσότερο δίκαιου από ό,τι εκείνος στον οποίο ζούμε. Και η ικανότητά μας να αισθανθούμε στο κορμί μας και στα νεύρα μας τον πλούτο των άλλων ζωών, να νιώσουμε στο αίμα μας τον φόβο και τα βάσανά τους, συνιστά το σημείο εκκίνησης για τη θεμελίωση μιας μη βίαιης κοινωνίας, όπου ο σεβασμός για κάθε ετερότητα, για κάθε έμψυχο πλάσμα διαφορετικό από εμάς, όποιο και αν είναι αυτό, να συγκροτεί το κεντρικό σημείο κάθε αυθεντικής σχέσης.